Paweł Strzelecki (1797 - 1873)

Paweł Edmund Strzelecki jest najbardziej znanym Polakiem, którzy zapisali się na kartach historii Australii w XIX wieku. Wiele osób jego sławę opiera wyłącznie na jego osiągnięciach jako odkrywcy. Jednak te osiągnięcia, mimo że są ciekawe i ważne, nie należą do najważniejszych osiągnięć w eksploracji kontynentu australijskiego. Jego szczególnym osiągnięciem jest to, że zajmował się wieloma różnymi dziedzinami nauki dotyczącymi Australii, a wkład, który w nie wniósł, charakteryzuje oryginalność i wszechstronność. Eksploracje Strzeleckiego są wieloaspektowe i każda z nich jest bardzo interesująca. Choć podróżował po niemal całym świecie, do najważniejszych należy zaliczyć te w Australii i Tasmanii.

Podczas pobytu w Australii, gdzie przewędrował z aparaturą pomiarową blisko 11 tys. km, zbadał najwyższe pasmo górskie tego kontynentu – Wielkie Góry Wododziałowe, a jego najwyższy szczyt, na którym stanął 12 marca 1840 roku, nazwał na cześć przywódcy insurekcji z 1794 roku Górą Kościuszki (Mount Kościuszko). Strzelecki zapisał się również odkryciem krainy Gippsland nazwanej tak przez niego na cześć ówczesnego gubernatora Nowej Południowej Walii George’a Gippsa, a także odkryciem doliny Latrobe (nazwanej tak dla uczczenia wicegubernatora Charlesa La Trobe’a), gdzie znajdują się jedne z największych na świecie pokłady węgla brunatnego, ropy naftowej i złota.

Strzelecki opracował też szczegółową i pierwszą tak dokładną mapę geologiczną Nowej Południowej Walii i Tasmanii. Podczas swych poszukiwań geologicznych Polak odkrył i opisał kilka pokładów węgla, ponadto w okręgu Sorell koło Asbestos Range (obecnie Narawntapu) znalazł pokłady miedzi i złotonośnego kwarcu.

Po powrocie z wieloletniej podróyż wydał w Londynie pierwsze monumentalne opracowanie naukowe o Australii: Fizyczny opis Nowej Południowej Walii i Ziemi van Diemena. Dzieło Strzeleckiego, zawierające wyniki jego badań geologicznych, mineralogicznych, etnograficznych, a także informacje o klimacie, rolnictwie, faunie, florze i kolonialnej historii Australii oraz Tasmanii, przez prawie pół wieku było niezastąpionym źródłem wiedzy o tamtej części świata.

Jako zasłużony podróżnik i odkrywca został uhonorowany wysokimi odznaczeniami oraz medalami angielskimi: w 1846 r. Royal Geographical Society przyznało mu Gold Founder’s Medal (Złoty Medal Odkrywców), w 1849 r. został uhonorowany, jako jeden z pierwszych cywili, Orderem Łaźni, w 1860 r. Uniwersytet Oksfordzki przyznał mu honorowy doktorat, a w 1869 r. Królowa Wiktoria nadała mu tytuł Rycerza Komandora Orderu św. Michała i św. Jerzego.

Był człowiekiem niezwykle wrażliwym, często niosącym pomoc potrzebujący, sprzeciwiał się nierównościom społecznym czy gorszemu traktowaniu ludności tubylczej w wielu miejscach na świecie.

Jego nazwiskiem nazwano w Australii pasmo górskie, 2 szczyty, jezioro, rzekę i miasteczko.

Biografia

Paweł Edmund Strzelecki urodził się 20 lipca 1797 roku w Głuszynie (obecnie część Poznania) w rodzinie zubożałego szlachcica Franciszka Strzeleckiego herbu Oksza i Anny z Raczyńskich. Matka była siostrą Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, prymasa Polski. W domu wychowywany był patriotycznie, a od dzieciństwa ważną dla niego postacią był Tadeusz Kościuszki.

W wieku 13 lat, już jako sierota został wysłany do szkoły w Warszawie, ale edukację przerwał po upadku Księstwa Warszawskiego i przeniósł się do Krakowa. Strzelecki nie miał wyższego wykształcenia, był samoukiem.

W latach 1814–1817 Strzelecki przebywał w Krakowie, który na początku jego pobytu należał do znajdującego się już pod okupacją rosyjską Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku stanowił formalnie niezależny twór zwany Rzecząpospolitą Krakowską. W 1817 roku odnalazł go tam brat Piotr, który powrócił właśnie z niewoli austriackiej, gdzie trafił jako żołnierz armii Księstwa Warszawskiego. Bracia wrócili razem do Wielkopolski (pod pruskim zaborem) do Skubarczewa, gdzie mieszkała ich siostra Izabela z mężem, Józefem Słupskim. Strzelecki przypuszczalnie później jeszcze odwiedził Kraków, ponieważ zachował w pamięci Kopiec Kościuszki, który usypano w latach 1820–1823. Ponieważ od dzieciństwa marzył o podróżach, myślał głównie jak zdobyć środki na ten cel. Celem jego pierwszych wypraw, sfinansowanych prawdopodobnie ze spadku po zmarłych rodzicach, była zachodnia Europa: Austria, Czechy, Szwajcaria, Włochy i Dalmacja.

Przez kilka lat (1825–1829) na wschodzie kraju Strzelecki zarządzał wielkimi dobrami księcia Franciszka Sapiehy, zbierając kapitał na zamierzone podróże. Jego chlebodawca zmarł w 1829 r. i zapisał Strzeleckiemu testamentem znaczny majątek, co pozwoliło mu na późniejsze wieloletnie podróże po całym świecie. W latach tych zakochał się w Aleksandrze Turnie, zwanej Adyną, lecz jej ojciec odmówił mu jej ręki. Strzelecki kochał ją przez wiele lat i jeszcze długo pisał do niej listy. Niektóre źródła podają, że to nieszczęśliwy finał romansu z Adyną, a zwłaszcza ich nieudana wspólna ucieczka (która może być jedynie legendą), skłoniły Strzeleckiego do wyjazdu z kraju.

W 1829 r. Strzelecki opuścił Polskę. W latach 1830–1831 przebywał prawdopodobnie we Francji, a od listopada 1831 do czerwca 1834 mieszkał w Wielkiej Brytanii.

W 1834 wyruszył z Liverpoolu w 9-letnią podróż dookoła Ziemi, koszty pokrywając z własnej kieszeni. W latach 1834–1835 prowadził wielotematyczne badania przyrodnicze w Ameryce Północnej (Appalachy, Floryda, Meksyk). Najważniejsze odkrycia z tego okresu to odkrycie eksploatowanego do dziś złoża rud miedzi w Kanadzie (nad jeziorem Ontario). Dalsza trasa wiodła przez Meksyk, Kubę i Brazylię, Urugwaj i Argentynę, aż do Chile. W Ameryce Południowej badał tamtejsze wulkany i złoża surowców mineralnych (Argentyna, Peru, Ekwador). W 1836 prowadził badania geologiczne i obserwacje meteorologiczne w Ameryce Południowej (Brazylia, Urugwaj, Chile). W roku 1838 kontynuował badania na Hawajach i wyspach Polinezji. Lata 1839–1843 to okres eksploracji Australii, Nowej Zelandii i Tasmanii.

Kłopoty ze zdrowiem sprawiły, że w październiku 1843 powrócił do Europy. W 1845 roku podróżnik przyjął obywatelstwo brytyjskie i odtąd podpisywał się „Paul Edmund de Strzelecki”. Rok później otrzymał za swą książkę Złoty Medal od Royal Geographical Society. W 1853 został członkiem The Royal Society of London.

Strzelecki zmarł w 1873 w Londynie na nowotwór wątroby i został pochowany na cmentarzu Kensal Green. W 1997 jego prochy sprowadzono do Polski i złożono w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan w podziemiach kościoła św. Wojciecha w Poznaniu.