Jan Czerski (1845 - 1892)

Jan Czerski z powodu wybuchu powstania styczniowego i kary zesłania na Syberię nie mógł dokończyć edukacji i decydować całkowicie o swoim losie. Jednak pasja badawcza spowodowała, że niemal od początku swojego zesłania na Syberię starał się znaleźć możliwości prowadzenia badań. W dużej mierze zawdzięcza to spotkaniu z innymi zesłańcem, Aleksandrem Czekanowskim, słynnym geologiem. Początkowo odbywał wycieczki naukowe tylko w okolicach Omska, gdzie stacjonował jego batalion wojskowy, do którego był wcielony. Tam też, mając dostęp do książek jako samouk intensywnie się dokształcał. Początkowo prowadził badania w górach Sajan Wschodni, w dolinie rzeki Irkut i nad Dolną Tunguską, jednocześnie zajmował się geologicznymi i geograficznymi badaniami wschodniej Syberii, prowadzonymi w Irkucku z ramienia Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiego.

Najważniejsze w jego działalności było zbadanie pod względem budowy geologicznej całego wybrzeża jeziora Bajkał. Jednocześnie zbierał okazy minerałów i fauny kopalnej. Opracował mapę geologiczną wybrzeży Bajkału, za którą otrzymał nagrodę w Bolonii. W latach 1877-1881, w czasie czterech wypraw naukowych zbadał dolinę rzeki Selengi i napisał pracę o Bajkale, wyjaśniając genezę jeziora i przedstawiając budowę geologiczną wschodniej Syberii. Za tę pracę otrzymał złoty medal Rosyjskiej Akademii Nauk. W latach 1882-1883 prowadził prace w dolinie Katungi. Dotyczyły one młodszych formacji oraz opracowań szczątków człowieka.

W czasie pięcioletniego pobytu w Petersburgu, gdzie pracował w Akademii Nauk, opracował i wydał słynną osteologię ssaków czwartorzędowych, zebranych w czasie wyprawy na Wyspy Nowosyberyjskie (1885-1886), w której opisał 2500 kości. Dzieło to przez wielu uczonych jest uważane za klasyczne. Na polecenie Akademii Nauk opracował faunę kopalną ssaków syberyjskich, Czerski oparł się przy tym na ogromnym materiale porównawczym, zebranym ze wszystkich muzeów Petersburga i innych ośrodków naukowych Rosji.

W uznaniu zasług jego imieniem nazwano dwa duże pasma gór na Syberii - największe w północno-wschodniej Syberii i jedno z większych w Zabajkalu oraz miasto nad Kołymą w pobliżu miejsca, w którym zmarł. Również najwyższy szczyt Gór Bajkalskich nosi nazwę Góry Czerskiego, podobnie jak jeden z najwyższych szczytów Gór Chamar-Daban nad Bajkałem.

Biografia

Jan Czerski urodził się 15 maja 1845 r., pochodził z rodziny ziemiańskiej z majątku Swołna w guberni witebskiej na Białorusi. Edukację pobierał w Wilnie. W trzeciej klasie gimnazjum przeniósł się do Instytutu Szlacheckiego, jednak go nie ukończył, gdyż wybuchło powstanie styczniowe (1863). Ujęto go już w pierwszej potyczce, zasądzono i skazano na zesłanie na Syberię. Karę odbywał w liniowym batalionie fortecznym w Omsku. Dla młodego, wątłego człowieka była to kara niemal ponad siły. W ciągu sześcioletniej służby nadwątlone zostało jego zdrowie, co w znacznej mierze zaważyło na dalszych jego losach.

Po roku służby wojskowej został ordynansem w klubie oficerskim i przejął nadzór na biblioteką garnizon, co umożliwiło mu dokształcanie w zakresie geologii, mineralogii i paleontologii. Znalazł też opiekę u rodaków zamieszkałych w Omsku. Ludzie ci dostarczali Czerskiemu książki naukowe, które ten dokładnie studiował. Podczas ćwiczeń terenowych jako żołnierz zebrał wiele okazów. Przy klubie oficerskim otworzył muzeum paleontologiczne. W 1867 roku przesłał pierwsze zbiory do Towarzystwa Przyrodników w Moskwie.

W 1869 roku Czerski za wstawiennictwem innego zesłańca i geologa Aleksandra Czekanowskiego oraz z powodu złego stanu zdrowia został zwolniony z wojska, ale prawa powrotu do kraju nie otrzymał. Przez dwa lata jeszcze pozostał w Omsku, gdzie udzielał lekcji, aby zarobić na życie. W 1871 roku dostał zezwolenie na osiedlenie w Irkucku, gdzie po raz kolejny spotkał Aleksandra Czekanowskiego, który był już znanym badaczem Syberii (Zabajkala i jeziora Bajkał) i ułatwił Czerskiemu odbycie studiów w zakresie geologii i paleontologii.

Pracę naukową rozpoczął pod kierunkiem A. Czekanowskiego i Benedykta Dybowskiego, zoologa, lekarza i badacza jeziora Bajkał, podobnie jak i oni skazanego na zsyłkę za udział w powstaniu 1863 roku. W latach 1871-1883 Czerski odbył na polecenie Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego wiele wypraw terenowych.

W 1885 r. po zwolnieniu z zesłania dla poprawy zdrowia mógł przenieść się do Petersburga. W czasie podróży do Petersburga opisał trasę Irkuck-Petersburg od strony geologicznej. W czasie pięcioletniego pobytu w Petersburgu pracował w Akademii Nauk.

W 1890 r. od kierownictwa Akademii Nauk dostaje propozycję podjęcia nowej wyprawy na daleką północ Syberii Wschodniej. W czasie wyprawy naukowej w dorzecze Kołymy, Jany i Indygirki w latach 1891-1892 spotyka go śmierć, ze względu na chorobę wynikającą z bardzo ciężkiego pobytu na zimowisku w arcytrudnych warunkach. Jan Czerski zmarł 7 lipca 1892 r. w pobliżu Niżniekołymska nad Morzem Wschodniosyberyjskim, pochowano go przy ujściu rzeki Omolon. Kierownictwo nad ekspedycją przejęła wtedy jego żona Maria i doprowadziła wyprawę do Morza Arktycznego, a materiały z wyprawy przesłała do Akademii Nauk.