Mikołaj Kopernik (1473 - 1543)

Teorie Kopernika spotkały się z bardzo głośnym odbiorem. Niedługo po jego śmierci uznano go z jednej strony za odnowiciela astronomii w jej warstwie obserwacyjnej, a z drugiej za burzyciela starego porządku kosmicznego, rewolucjonistę niszczącego powszechnie uznawaną od niemal dwóch tysiącleci harmonię kosmosu. Jednym z przejawów ostrej krytyki było wpisanie w 1616 r. dzieła Kopernika do indeksu ksiąg zakazanych, gdzie pozostawało przez ponad 200 lat.

Mimo to, dokonania naukowe Kopernika przyczyniły się do dynamicznego rozwoju astronomii, fizyki oraz kosmologii od w. XVI po współczesność. Skutkiem tego jego nazwiskiem nazwano m.in. krater na Księżycu, planetoidę, krater na Marsie oraz 112. pierwiastek chemiczny w tablicy Mendelejewa.

Dokonania naukowe Kopernika wywarły także bardzo istotny wpływ na rozwój teologii, filozofii poznania i filozofii człowieka, co wiązało się z koniecznością zbudowania nowej kosmologii – nowożytnej wizji wszechświata.  

Kopernik był kartografem, prawnikiem, ekonomistą - kontynuatorem scholastycznych badań nad teorią pieniądza, autorem pierwszego opublikowanego w Królestwie Polskim tłumaczenia z greki na łacinę oraz cenionym lekarzem.

Jako historyk astronomii i filozofii przyrody Kopernik interesował się kwestią różnych teorii układu świata i przestudiował wiele prac tego typu.    

Jako astronom Kopernik zajmował się zarówno kwestiami obserwacyjnymi (znamy 63 obserwacje astronomiczne jakie przeprowadził; najstarsza wykonana była 9 marca w 1497 r. w Bolonii), jak i teoretycznymi. Kopernik zaangażowany był w reformę kalendarza w latach 1513–1515 (sporządził własny projekt takiej reformy, który został przesłany do Rzymu, gdzie jednak zaginął), zajmował się krytyką prac matematyczno-astronomicznych norymberskiego matematyka Johannesa Wernera („List przeciwko Wernerowi”, 3 czerwca 1524; nie zachował się oryginał, znanych jest późniejszych siedem odpisów), problemem komety z 1533 r., pracami nad własnymi teoriami astronomicznymi, które zostały opisane w dziełku zwanym Commentariolus (Nicolai Copernici de hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus / Mikołaja Kopernika komentarzyk o hipotezach ruchów niebieskich, ok. 1507 r.; nie zachował się oryginał, znane są późniejsze trzy odpisy) a następnie w De revolutionibus orbium coelestium / O obrotach sfer niebieskich (tworzonych w latach 1515–1530 i uzupełnianych do 1542 r.; szczęśliwie zachował się rękopis – zwany Autografem; jest on przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej od 25 września 1956 r.). 

Kopernik wykorzystywał do obserwacji astronomicznych znane co najmniej od czasów Ptolemeusza instrumenty: kwadrant słoneczny, służący do wyznaczenia nachylenia ekliptyki do równika niebieskiego; astrolabium pierścieniowe, służące do mierzenia długości i szerokości ekliptycznej gwiazd i planet; trójkąt paralaktyczny (trikwetrum) albo narzędzie paralaktyczne, służący do określania odległości zenitalnej ciała niebieskiego i wykorzystywany do wyznaczenia paralaksy Księżyca.Wykorzystywał też kamerę otworkową (camera obscura) w badaniach zaćmień Księżyca i stworzył ok. 1517 r. astronomiczną tablicę doświadczalną na ścianach zamkowego krużganka w Olsztynie, służącą do wyznaczania momentów równonocy – to jedyny zachowany przyrząd astronomiczny, którym posługiwał się Kopernik.

Konstruując swoje teorie astronomiczne, Kopernik w sensie dosłownym poruszył Ziemię, a wstrzymał Słońce, obdarzył bowiem Ziemię trzema ruchami: obrotem dobowym wokół własnej osi, obrotem rocznym wokół nieruchomego Słońca (co czyniło Ziemię planetą krążącą wokół Słońca) oraz ruchem deklinacji związanym z ruchem precesyjnym i zmiennym nachyleniem ekliptyki. 

Obalało to przyjętą od starożytności geocentryczną wizję wszechświata, zintegrowaną z ówczesną wiedzą astronomiczną, fizyczną, filozoficzną, teologiczną (dosłowną interpretacją treści Pisma św.), wierzeniami religijnymi oraz sztukami pięknymi. 

Istotą osiągnięcia Kopernika w warstwie matematycznej było skonstruowanie teorii astronomicznych, połączonych z teorią astronomiczną Ptolemeusza pewnymi uogólnionymi zasadami korespondencji (analogicznie do zasad łączących szczególną teorią względności, ogólną teorię względności z mechanikę klasyczną). 

Pierwotnie w kościele katolickim pozytywnie odnoszono się do teorii Kopernika, czynili to za życia Kopernika m.in.: Jan Albert Widmanstadt, sekretarz papieski, który w 1533 r. w Rzymie wyjaśniał pierwszą teorię Kopernika papieżowi Klemensowi VII w obecności kilku dygnitarzy, kardynał Mikołaj Schönberg, odpowiedzialny za reformę kalendarza, kanonik, a później biskup chełmiński i warmiński Tideman Gise oraz  kanonik warmiński Aleksander Sculteti. 

Po pewnym jednak czasie astronomiczno-kosmologiczne dokonania Kopernika wywołały bardzo ożywioną reakcję, najpierw ze strony przedstawicieli kościołów protestanckich, takich jak m.in. Marcin Luter i Filip Melanchton, a później kościoła katolickiego, takich jak m.in. mistrz pałacu papieskiego Pawła III Bartolomeo Spina i kardynał Roberto Francesco Bellarmino; 3 marca 1616 r. De revolutionibus trafiło do Indeksu ksiąg zakazanych Św. Inkwizycji (kościoła katolickiego) i pozostało tam formalnie do 11 września 1822 r., a praktycznie aż do 1835 r., kiedy ukazała się nowa edycja Indeksu, w której nie wymieniano działa Kopernika.

Idee Kopernika wywarły też bardzo głęboki wpływ na dalszy rozwój astronomii i fizyki (szkoła z Witenbergii, Tycho de Brahe, Galileusz, Kepler, Newton, Einstein) oraz filozofii człowieka od XVI w. po współczesność. Z tego względu Kopernik był postrzegany przez potomnych jako postać kontrowersyjna, opisywana często sprzecznymi mianami, m.in. odnowiciela i wielkiego reformatora astronomii, nowego lub drugiego Ptolemeusza, rewolucjonisty albo konserwatysty. 

W dowód uznania dokonań astronomicznych Kopernika jego nazwiskiem nazwano m.in. krater na Księżycu (jezuita Giovanni Battista Riccioli, 1651 r.), planetoidę (1934 r.), krater na Marsie (1973 r.) oraz 112. pierwiastek chemiczny w tablicy Mendelejewa (2009 r.).

Jako lingwista Kopernik jest autorem pierwszego w Polsce opublikowanego przekładu z greki na łacinę. Utwór ten nosi tytuł Theophilacti Scolastici Simocatti Epistole morales, rurales et amatoriae, interpretatione latina (Teofilakta scholastyka Symokatty listy obyczajowe, sielskie i miłosne w przekładzie łacińskim) i wydany został w 1509 r. w Krakowie w Drukarni Jana Hellera.

Jako ekonomista Kopernik, kontynuując scholastyczne badania nad teorią pieniądza, zajmował się naprawą monety pruskiej (poświęcił temu tematowi cztery prace napisane w 1517 r., 1519 r., 1526 r. oraz 1528 r.). Dowodził on m.in., że sfałszowany pieniądz wypiera pieniądz pełnowartościowy, co współcześnie określa się mianem prawa Kopernika-Greshama, choć bardziej prawidłowo byłoby mówić o prawie Piotra de Bois-Oresmusa-Kopernika-Greshama. Ponadto Kopernik zajmował się także obrachunkiem sprawiedliwych cen chleba (1530).

Jako kartograf Kopernik opracował w 1510 r. mapę Warmii i zachodnich granic Prus Królewskich, w 1519 r. mapę zachodniej części Zalewu Wiślanego, w 1529 r. wspólnie z Aleksandrem Scultetim wykonał mapę całości Prus oraz miał swój wkład w powstaniu w latach 1526–1528 map Polski Bernarda Wapowskiego, map Prus Joachima Retyka z 1540 r. i Henryka Zella z 1542 r., dostarczył bowiem informacje kartograficzne na temat Warmii i Prus. 

Jako lekarz Kopernik nie miał żadnych nowatorskich osiągnięć, ale był ceniony w ówczesnych Prusach Królewskich i Książęcych.

Jako poseł reprezentował wielokrotnie kościelne Księstwo Warmińskie na Zjazdach Stanów Prus Królewskich.

Tematyka biografii Kopernika i jego dokonań naukowych oraz recepcji tych dokonań jest przedmiotem złożonych badań wielodyscyplinarnych i interdyscyplinarnych zwanych badaniami Kopernikowskimi / kopernikowskimi albo Kopernikańskimi / kopernikańskimi (wielka litera odnosi się do badań skupionych na samym Koperniku, mała litera także do innych postaci związanych z recepcją dokonań Kopernika). Owocami takich badań jest obfita specjalistyczna literatura, którą zaczęła powstawać już w XVI w. i jest rozwijana po dzień dzisiejszy. 

Z postacią Kopernika wiąże się różne mity i legendy, głoszące m.in. jakoby Mikołaj Kopernik był:

1. malarzem i autorem autoportretu – pierwszy głosił to Tycho Brahe w 1596 r., a za nim powtórzył np. Pierre Gassendi w 1655 r.; gdyby tak było Kopernik zapewne namalowałby także portrety swoich najbliższych krewnych czy przyjaciół, o czym jednak milczą jakiekolwiek źródła historyczne;
2. autorem poematu Septem Sidera – pierwszy głosił to w 1629 r. Jan Brożek;
3. budowniczym wodociągów na Warmii i Pomorzu – pierwsze wzmianki o tym rzekomym fakcie pojawiły się w XVII w.;
4. pomysłodawcą smarowania chleba masłem i jednocześnie pionierem epidemiologii i dietetyki – to wymysł Samuela B. Handa i Arthura S. Kunina z 1970 r.;
5. księdzem – głosił to w 1615 r. Galileusz w „Liście do Księżnej Krystyny”; to kolejny mit: Kopernik miał tylko niższe święcenia, ale zgodnie z ówczesną terminologią był osobą duchowną kościoła katolickiego; współcześnie – wedle aktualnych kategorii pojęciowych i terminologii wprowadzonych w kościele katolickim 15 sierpnia 1972 r., w liście Pawła VI pt. „Motu proprio Ministeria Quaedam” i obowiązujących od 1 stycznia 1973 r. – Kopernik nie byłby już określany mianem duchownego, gdyż tzw. święcenia niższe nazywa się teraz posługami i do stanu duchownego zalicza się osoby mające co najmniej święcenia diakonatu; z tego też powodu Kopernik nie miałby możliwości bycia kanonikiem warmińskim i scholastykiem wrocławskim;
6. Niemcem-Prusakiem pod względem etnicznym i politycznym, ponieważ pochodził z Torunia położonego w Prusach, posługiwał się językiem niemieckim i nie znał języka polskiego – jest to mit szeroko rozpowszechniony w kulturze niemieckiej od XIX w.; obalają go m.in.:
   • poświadczona wieloma dokumentami działalność polityczna Kopernika, urodzonego w Toruniu w Prusach Królewskich, który uważał się za poddanego króla polskiego, co zgodnie ówczesnymi normami prawnymi i obyczajowymi czyniło go Polakiem niezależnie od tego, że znał język niemiecki i czy znał język polski,
   • autentyczny rękopis Kopernika pt. Lokacje łanów opuszczonych z lat 1516–1521, wydany w 1970 r., w których Kopernik przedstawia fonetyczny zapis nazwisk polskich bez żadnych naleciałości germańskich – nie ulega zatem wątpliwości, że znał także język polski.  
7. Nie udowodniono też dotąd w zgodzie ze standardami prowadzenia badań naukowych, że Kopernik żył w konkubinacie z Anną Schilling (brak podstaw źródłowych do głoszenia tak precyzyjnie brzmiącej, śmiałej tezy) i, że odkryto szczątki Kopernika w Katedrze Fromborskiej (brak podstaw empirycznych takiej tezy) – to jedynie źle uzasadnione, sensacyjnie brzmiące mity – spekulacje.
8. Nie jest możliwe, aby na łożu śmierci Kopernik mógł zobaczyć wydrukowany egzemplarz De revolutionibus – głosił to Gise 26 lipca 1543 r. w liście do Retyka i zilustrował ok. 1873 r. Aleksander Lesser olejnym obrazem pt. Ostatnie chwile Mikołaja Kopernika; jak wiadomo z różnych przekazów źródłowych, Kopernik na długo przed śmiercią stracił przytomność.

Czego nie wiemy jeszcze o Mikołaju Koperniku? Brakuje ważnych informacji na temat jego życia i działalności naukowej. Nie odnaleziono dotąd m.in.: 1) odpisów ponad dwudziestu listów Kopernika, które w 1618 r. były w posiadaniu profesora Akademii Krakowskiej Jana Brożka i istniały jeszcze w 1785 r. (to duża liczba, gdy porównamy ją z liczbą 33 zachowanych listów Kopernika z całej jego bogatej korespondencji), 2) traktatu Tidemana Gisego pt. Hiperaspistes, poświęconego obronie heliocentryzmu Kopernika i jego zgodności z Pismem Świętym, znanego Janowi Brożkowi; 3) biografii Kopernika pióra Joachima Retyka, o której wspominał Tideman Gise w liście z 26 lipca 1543 r. do Retyka; 4) kilku listów, które w 1802 r. były w posiadaniu Tadeusza Czackiego, Marcina Molskiego oraz Jana Śniadeckiego, 5) pisma Kopernika o naprawie kalendarza z 1515 r., 6) pisma Kopernika o komecie z 1533 r., 7) almanachu astronomicznego Kopernika na rok 1536 z „najbardziej rzeczywistymi i wyjaśnionymi ruchami planet, obliczonego na podstawie nowych tablic heliocentrycznych jesienią 1535 r.” oraz 8) wielu ksiąg z biblioteki Kopernika; 9) mapy zachodnich granic Prus Królewskich z 1510 r. wykonanej przez Kopernika, 10) mapy zachodniej części Zalewu Wiślanego z 1519 r. wykonanej przez Kopernika, 11) mapy Prus z 1529 r. wykonanej przez Kopernika i Aleksandra Scultetiego; 12) mapy Prus wykonanej przez Joachima Retyka, 13) testamentu Kopernika oraz 14) ewentualnych dokumentów potwierdzających otrzymanie przez Kopernika dyplomów doktorskich z filozofii (sztuk wyzwolonych) i medycyny, o których to tytułach głosili w sposób bezpośredni lub pośredni wcześni biografowie Kopernika. 

Czy jest możliwe, że zostaną jeszcze odnalezione tego typu pamiątki Kopernikowskie? Nie można tego wykluczyć, bowiem np. 1) w 1972 r. odkryto „Inwentarz dokumentów w skarbcu na zamku w Olsztynie roku Pańskiego 1520” sporządzony ręką Kopernika; 2) w 1975 r. odkryto traktat Retyka o rzekomej niezgodności teorii heliocentrycznej z Pismem Świętym (o którym wspominał bp Giese w liście do Retyka z 26 lipca 1543 r.); a stosunkowo niedawno, bo 3) w 2016 r. odkryto 523 zapiski astronoma na marginesach 10 ksiąg prawnych i filozoficznych przechowywanych obecnie w bibliotece seminarium duchownego „Hosianum” w Olsztynie. 

Nadal nie ma pewności: 

1. do kiedy Kopernik studiował filozofię (sztuki wyzwolone) w Krakowie: czy aż do 1495 r., czy tylko do 1493 r.;
2. czy Kopernik już od 1494 r. przebywał w Bolonii, gdzie studiował i nawiązał kontakt z Dominikiem Marią Novarą, co głosił Baldi – autor najstarszego zachowanego życiorysu Kopernika z 1588 r. i czy w latach 1494–1495 Kopernik kontynuował studia z filozofii (sztuk wyzwolonych) w Bolonii; 
3. kiedy dokładnie Kopernik został kanonikiem warmińskim: wiemy obecnie, że było to między 26 sierpnia 1495 r., a 10 październikiem 1497 r. i czy był nim tylko raz czy dwukrotnie;
4. czy Kopernik miał tylko jeden doktorat z prawa, czy też nawet trzy z filozofii / sztuk wyzwolonych, medycyny oraz prawa;
5. jakim ołtarzem opiekował się Kopernik w katedrze fromborskiej: czy był to czwarty, czy siódmy, czy też szósty ołtarz w prawym rzędzie, licząc od prezbiterium: obecnie: św. Krzyża, św. Bartłomieja, Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela i czy zawsze był to ten sam ołtarz.

Nadal otwartymi problemami badawczymi są też kwestie związku myśli Kopernika z myślą scholastyczną (burydanizmem), padewskim awerroizmem, astronomią muzułmańską (w szczególności szkołą z Maragha) oraz astrologią (nauce zajmującej się m.in. tworzeniem horoskopów); nie zbadano dotąd wyczerpująco problematyki uczniów i zwolenników Kopernika.

Biografia

Kopernik urodził się w Toruniu 19 lutego 1473 r. (zgodnie z kalendarzem juliańskim, co oznacza, że w obowiązującym nas kalendarzu gregoriańskim data ta to 28 lutego 1473 r.)

Mikołaj Kopernik (junior) był synem ławnika toruńskiego Mikołaja (seniora), który przybył do tego miasta w 1455 r. z Krakowa (zm. po 18 VII 1483 r. w kalendarzu juliańskim) i Barbary Watzenrode (zm. ok. 1495), córki patrycjusza toruńskiego Łukasza Watzenrodego (seniora); ślub odbył się ok. 1458 r.; ród Kopernika pochodził ze Śląska (ze wsi Koperniki koło Nysy), a toruński ród Watzenrode z Westfalii (ze wsi Watzenrode). 

Wiadomo, że Mikołaj Kopernik (junior) miał troje rodzeństwa: młodszego brata Andrzeja (długo sądzono, że był on starszym bratem) oraz dwie starsze siostry: Barbarę i Katarzynę; jest prawdopodobne, że kilkoro rodzeństwa urodzonych w latach 1459–1471 szybko zmarło. 

Rodziny Koperników i Watzenrodów były rzecznikami łączności Prus z Polską. Jest na to wiele dowodów źródłowych. Np. ojciec Mikołaja Kopernika wraz z żoną Barbarą i dziećmi zostali przyjęci do uczestnictwa w dobrodziejstwach duchownych zakonu dominikańskiego prowincji polskiej (do tej prowincji zaliczano też klasztory dominikańskie w Prusach Królewskich, włącznie z klasztorem w Toruniu na Nowym Mieście), o czym zaświadczył 10 marca 1469 r. prowincjał Jakub Zaręba z Bydgoszczy w specjalnym dokumencie, sporządzonym w królewskim mieście Krakowie.

Po śmierci ojca Mikołaja (seniora), opiekę nad kształceniem Mikołaja (juniora) przejął jego wuj Łukasz Watzenrode (junior) (1447–1512), który w 1489 r. został biskupem warmińskim. 

W latach 1491–1495(?) Mikołaj studiował na wydziale filozofii (sztuk wyzwolonych) Akademii Krakowskiej (prawdopodobnie bez zdobycia dyplomu), a następnie, w latach 1496–1501, prawo w Bolonii. Między 26 sierpnia 1495 r., a 10 październikaiem 1497 r. Mikołaj został kanonikiem warmińskim. 

Podczas studiów w Bolonii Mikołaj współpracował w prowadzeniu obserwacji astronomicznych z Dominikiem Marią Novarą (1454–1504).  

W 1500 r. Mikołaj przebywał na praktyce prawnej w Kurii Rzymskiej; podczas tego pobytu prowadził też obserwacje astronomiczne i, niczym profesor matematyki (astronomii), prowadził także wykłady z astronomii dla „tłumu słuchaczy i grona uczonych mężów”, o czym zaświadczał Joachim Retyk w Narratio Prima (1540), i co zilustrował Wojciech Gerson w 1873 r. w szkicu obrazu pt. Kopernik wykładający swą naukę w Rzymie. Jednak część współczesnych badaczy tej tematyki wątpi, że Kopernik miał tego typu wykłady. Inni wyjaśniają to wydarzenie, formułując hipotezę, jakoby wykłady te odbywały się już w 1499 r. i wiązały się ze zdobyciem w tymże roku przez Kopernika doktoratu z filozofii (sztuk wyzwolonych), o czym informowali już wcześni biografowie Kopernika.

W latach 1501–1503 Mikołaj studiował w Padwie medycynę i sfinalizował te studia być może zdobyciem stopnia doktora, o czym także pisali wcześni biografowie Kopernika.

Informacja o tych dwóch doktoratach podana była na epitafium Kopernika ufundowanym przez bp. Marcina Kromera w 1581 r. Powtórzył ją np. Szymon Starowolski w Setniku pisarzów polskich (a de facto Jan Brożek). Jak dotąd jednak nie odnaleziono ani tych dwóch dyplomów doktorskich, ani zapisów notarialnych, które by dowodziły, że takie promocje się wydarzyły. 

Wiemy jednak z pewnością, że 31 maja 1503 r. w Ferrarze, Mikołaj zdobył stopień doktora prawa kanonicznego (istnieją źródłowe dokumenty, które tego dowodzą). W tym samym roku powrócił na Warmię, zamieszkał w pałacu biskupim w Lidzbarku oraz otrzymał dodatkowe beneficjum – scholasterię św. Krzyża we Wrocławiu, którą posiadał do 1538 r. 

Mikołaj Kopernik – zgodnie z ówcześnie obowiązującą terminologią – należał do stanu duchownego kościoła katolickiego, nie był jednak księdzem (diakonem czy prezbiterem), miał bowiem tylko tzw. niższe święcenia (nie wiadomo jednak jakie konkretnie).

Będąc kanonikiem warmińskim – członkiem Kapituły Warmińskiej kościoła Katedralnego we Fromborku, pełnił on wiele funkcji: opiekuna wyznaczonego ołtarza w Katedrze we Fromborku, funkcję tę objął między 26 sierpnia 1495 r., a 10 października 1497 r. (nie będąc jednak kapłanem musiał korzystać z pomocy wikariusza kanonicznego, który wypełniał zamiast niego tzw. divinum officium, czyli obowiązki związane ze służbą bożą – przepisane prawem obrzędy religijne); lekarza kolejnych biskupów od 1503 r.; posła kościelnego Księstwa Warmińskiego na powszechnych zjazdach stanów Prus Królewskich (1504, 1506, 1507, 1522, 1528, 1529, 1530) i stanów Księstwa Warmińskiego (1526) oraz posła kapituły (1531); kanclerza kapituły w latach 1510–1512, 1512–1513, 1519–1521, 1524–1525, 1528–1529 (mieszkał wtedy we Fromborku); przełożonego kasy aprowizacyjnej w 1511 r.; administratora dóbr kapituły z siedzibą w Olsztynie w latach 1516–1519; 1520–1521; dowódcy obrońcy zamku olsztyńskiego w 1520 r; wizytatora kapituły w latach 1510–1512, 1521 r., 1531–1537 (mieszkał wtedy we Fromborku); generalnego administratora biskupstwa warmińskiego po śmierci biskupa Fabiana Luzjańskiego w 1523 r.; opiekuna stołu kapitulnego w latach 1530–1532; urzędnika do spraw nadzoru nad uzbrojeniem warowni fromborskiej i egzekutora testamentów w latach 1537–1538; przełożonego kasy budowlanej katedry fromborskiej w 1540 r.; po śmierci biskupa Maurycego Ferbera w 1537 r. Mikołaj był jednym z czterech kanoników, z których kapituła miała wybrać następnego ordynariusza.  

Jako kanonik wrocławski – członek Kapituły Wrocławskiej kościoła Św. Krzyża we Wrocławiu w latach 1503–1538 pełnił funkcję scholastyka, osoby sprawującej nadzór nad szkołą kolegiacką. 

Mimo tak wielu różnych kanonickich obowiązków, Kopernik, mieszkając z krótkimi przerwami w latach 1503 – 1543 na Warmii, w systematyczny sposób prowadził aktywne badania astronomiczne, zarówno teoretyczne, jak i obserwacyjne. 

Przebywając w latach 1503–1510 w Lidzbarku, Kopernik zbudował swoją pierwszą, szczególną teorię astronomiczną, którą opisał w Commentariolus, rozpowszechnianym tylko wśród wąskiej grupy zaufanych osób. 

Przebywając z kilkuletnimi przerwami w latach 1510–1543 we Fromborku, Kopernik dokonał licznych obserwacji astronomicznych i zbudował swoją drugą, ogólną teorię astronomiczną, którą opisał w De revolutionibus, spisywanych w latach 1515–1530 i uzupełnianych do 1542 r.

Kopernik umarł między 7 maja 1543 r., a 21 maja 1543 r. lub dopiero 24 maja 1543 r. (co oznacza, że w obowiązującym nas kalendarzu gregoriańskim Kopernik umarł między 17 a 31 maja lub 3 czerwca 1543 r.). Przed datą jego śmierci, do Fromborka dotarły pierwsze egzemplarze De revolutionibus. Na podstawie objawów opisanych w liście bp. Giesego do Retyka z 26 lipca 1543 r. przypuszcza się obecnie, że przyczyną zgonu Kopernika była miażdżyca tętnic mózgowych. 

Bibliografia

Kokowski, Michał 2009: Różne oblicza Mikołaja Kopernika. Spotkania z historią interpretacji. Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, Kraków: Polska Akademia Umiejętności, ISBN 978-83-87992-67-5; ss. 676.

Michał Kokowski