Napoleon Cybulski (1854 - 1919)

Nadnercza zostały po raz pierwszy opisane przez włoskiego anatoma Bartolomeo Eustachi (zm. 1527), którego nazwisko do dnia dzisiejszego jest kojarzone z opisem kanału łączącego jamę bębenkową ucha środkowego z częścią górną gardła, struktury występującej u człowieka i u niektórych kręgowców, czyli trąbki Eustachiusza. Ich funkcja pozostawała jednak przez kolejne stulecia nieznana, choć nie zabrakło prób wyjaśnienia ich roli w życiu biologicznym organizmów żywych. W XVI wieku Nathaniel Highmore (1613-1685) sugerował, że nadnercza „wchłaniają” nadmiar wilgotnych wydzielin z dużych naczyń znajdujących się w ich pobliżu. Z kolei Thomas Wharton (161-1673) spekulował, że nadnercza pobierają jakąś substancję z układu nerwowego i wydzielają ją do krążącej krwi, co z dzisiejszej perspektywy jawi się jako zaskakująco trafne domniemanie. Dowodów na swoje przypuszczenia dostarczyć wówczas nie mógł. Propozycji było znacznie więcej, lecz żadna nie przybliżała uczonych do pożądanego rozwiązania. W 1716 roku Akademia Nauk w Bordeaux rozpisała konkurs na pracę, która w niepozostawiający wątpliwości sposób wyjaśniłaby funkcję nadnerczy. Mimo szeregu zgłoszeń, żaden z przedłożonych do oceny traktatów nie spełnił ustalonych przez komisję kryteriów.

Trudno się temu dziwić, skoro nowoczesna chemia zacznie się kształtować dopiero w drugiej połowie XVIII stulecia, a narodziny fizjologii eksperymentalnej datują się na początek wieku XIX. Warto też zauważyć, że tak fundamentalna kwestia, jak rozpoznanie struktury nadnercza w świetle badań mikroskopowych, została rozstrzygnięta dzięki pracom Alberta von Köllikera (1817-1905) dopiero w 1852 roku. Ledwie trzy lata wcześniej angielski lekarz Thomas Addison (1793-1860) dowiódł, że zmiany degeneracyjne w nadnerczach można powiązać z charakterystycznymi objawami klinicznymi nieznanej wówczas choroby, która z czasem zyskała miano choroby Addisona. Anglik nie potrafił jednak prawidłowo wyjaśnić ani przyczyn, ani mechanizmu schorzenia. Kolejny krok na drodze do rozwiązania zagadki nadnerczy zrobił Charles Brown-Séquard. Wykazał, że usunięcie nadnercza zwierzęciu zawsze kończy się jego śmiercią, dochodząc przy tym do wniosku, iż nadnercza muszą wytwarzać jakąś istotną dla życia substancję, ale dowieść jej istnienia nie był w stanie.

Dopiero pierwsze lata ostatniej dekady XIX stulecia przyniosły istotne dla całej sprawy rozstrzygnięcia. Angielski lekarz George Oliver, zainteresowany medycyną eksperymentalną, zaobserwował, że wyciąg sporządzony z nadnerczy ma wyraźny wpływ na wzrost ciśnienia krwi w tętnicach. Oliver był jednak praktykiem, a fizjologią zajmował się w chwilach wolnych od codziennej pracy. Dlatego zdecydował się skontaktować z profesorem University College London Edwardem Schäferem. Ten początkowo sceptycznie zapatrywał się na wyniki przedstawione mu przez przybysza, lecz gdy skonfrontował je z własnymi doświadczeniami przeprowadzonymi na zwierzętach szybko zrozumiał znaczenie obserwacji poczynionych przez Olivera. Tym samym rozpoczął się intensywny czas współpracy obu badaczy. Zdołali wówczas wykazać, że wyciąg pozyskany bezpośrednio z rdzenia nadnercza, jeśli wprowadzony do żywego organizmu, skutkuje silną i wyraźną zmianą w pracy serca oraz w ciśnieniu tętniczym krwi. Jednocześnie mogli zaobserwować wyraźną reakcję ze strony mięśni szkieletowych, charakteryzującą się stanem wzmożonego ich napięcia, czyli hipertonią. Pierwsza wspólna publikacja Olivera i Schäfera ukazała się w 1894 roku.

Tymczasem równocześnie w krakowskim Zakładzie Fizjologii UJ profesor Napoleon Nikodem Cybulski wraz ze swoim młodym, liczącym sobie wówczas dwadzieścia cztery lata asystentem Władysławem Szymonowiczem, prowadził już badania nad funkcją nadnerczy. Szymonowicz przeprowadził gruntowne studia nad anatomią rozwojową nadnerczy pogłębione o analizę ich budowy pod kątem histologicznym. Następnie zbadał efekty jakie niesie ze sobą całkowite lub częściowe usunięcie nadnercza, a także wpływ jaki wywiera podanie wyciągu u zwierząt zdrowych, jak i tych które zostały wcześniej pozbawione interesującego badaczy gruczołu. Wspólnie z Cybulskim testowali różne rodzaje wyciągów, podając w formie wpierw wodnych, później alkoholowych roztworów. Wyniki szeregu prób eksperymentalnych utwierdziły ich w przekonaniu, że wyciągi z nadnerczy działają przede wszystkim na układ krwionośny, z dobrze udokumentowanymi zmianami w akcji serca i ciśnienia krwi, a także na układ oddechowy. Nic nie wskazuje by byli wówczas świadomi rezultatów osiągniętych przez Olviera i Schäfera.

Cybulski i Szymonowicz poszli jednak dalej niż ich angielscy koledzy, dowodząc w kolejnej serii eksperymentów, że te same efekty, które uzyskiwano podając wyciąg z nadnerczy, osiągnąć można za pomocą krwi pobranej z żyły nadnerczowej po wcześniejszym pobudzeniu gruczołu. Innymi słowy zyskali pewność, że nadnercza zawierają w sobie jakąś substancję, która przenosząc się wraz krwią prowadzi do zaobserwowanych przez nich reakcji ustroju. Ponieważ po łacinie suprarenalis znaczy tyle co „nadnerczowy” Cybulski zaproponował, by nieznany im czynnik określić mianem suprareniny, czyli „nadnerczyny”. W 1895 roku krakowscy uczeni ogłosili wyniki swoich doświadczeń oraz sformułowali płynące z nich wnioski. Wzbudziły one zrozumiałe zainteresowanie i zwróciły uwagę Olivera i Schäfera, którzy w kolejnym swoim artykule wskazali na osiągnięcia Polaków.

Dziś już wiemy, że obserwując i opisując działanie tajemniczej „nadnerczyny” Cybulski wraz z Szymonowiczem zaobserwowali działanie adrenaliny, jednego z podstawowych hormonów produkowanych w nadnerczach. Pierwszy krok w kierunku zbadania czym w istocie jest „nadnerczyna” poczynił już w 1897 roku amerykański chemik i farmakolog John Jacob Abel, który udowodnił, że jest on substancją złożoną, a jej aktywną część nazwał epinefryną. Nie udało mu się jednak określić jej struktury. Tego dokonał współpracujący z Ablem japoński chemik Jokichi Takamine, który nadał jej nową nazwę – adrenalina.

Jakkolwiek wyjaśnienie istotnej funkcji nadnerczy jest jednym z największych dokonań w dorobku naukowym Cybulskiego, nie sposób pominąć innych osiągnięć, które na trwałe weszły do historii medycyny. Wspólnie z kolejnym z asystentów Adolfem Beckiem prowadził wielokierunkowe badania w zakresie neurofizjologii. Beck zasłynął jako jeden ze światowych pionierów badań nad neurofizjologią mózgu. Miał też Cybulski znaczące osiągnięcia w badaniach nad charakterystyką zapisu elektrokardiograficznego, zarówno w stanach fizjologicznych, jak i patologicznych, które prowadził wspólnie z Marianem Eigerem.

Stałym przedmiotem zainteresowań Cybulskiego pozostawały zagadnienia związane z badaniem charakterystyki przepływu krwi w układzie żylno-tętniczym oraz elektrofizjologia mięśni. Przeprowadził również wnikliwą analizę mechanizmu połykania oraz badał zjawisko odczuwania smaku. Interesował go także problem fizjologicznych uwarunkowań hipnotyzmu, kwestią szeroko poruszaną na przełomie w nauce w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku.

Biografia

Na świat przyszedł 14 września 1854 roku w majątku Krzywonosy, położonym w gminie Kobylnik w obwodzie witebskim. Jego ojciec Józef Napoleon zarządzał majątkiem, matka Marcjanna z Hutorowiczów zajmowała się domem, dbając o wychowanie i wstępną edukację syna. Do gimnazjum Napoleon Nikodem uczęszczał w Mińsku Litewskim, które ukończył w 1875 roku. Po złożeniu egzaminów maturalnych podjął studia lekarskie w Akademii Wojskowo-Medycznej w Petersburgu. Jeszcze będąc studentem szczególne zainteresowania przejawiał w kierunku fizjologii. W 1877 roku uzyskał możliwość pracy w Katedrze Fizjologii u prof. Iwana Tarchanowa, a już trzy lata później, w 1880 roku, otrzymał dyplom lekarza z wyróżnieniem, dosłownie „ze szczególną pochwałą”, co po łacinie brzmiało cum eximia laude.

To otwierało mu drogę do pełnej asystentury u prof. Tarchanowa. W pięć lat później, w 1885 roku, Cybulski otrzymał tytuł doktora medycyny, przedkładając rozprawę Issledowanija nad skorustiu dwiżenija krowi posridstwom fotogiemotachomietra, czyli Badania nad prędkością ruchu krwi za pomocą fotohemotachometru. To właśnie w niej zaprezentował oryginalne urządzenie służące do precyzyjnego utrwalania na płycie fotograficznej wszelkich zmian zachodzących w przepływie krwi w naczyniach. Stąd jego nazwa – fotohemotachometr, który w późniejszych latach, wielokrotnie modyfikowany i udoskonalany, służył w laboratoriach fizjologów. Gdy Cybulski pracował jeszcze nad swoją dysertacją, mając wsparcie Tarchanowa, otrzymał propozycję objęcia Katedry Fizjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Powierzoną mu katedrę wraz z profesurą przyjął.

Był to istotny początek tzw. krakowskiej szkoły fizjologii. Młody i energiczny profesor przyciągał wielu zainteresowanych nauką ludzi. Wśród asystentów i współpracowników Cybulskiego znaleźli się m. in. Adolf Beck (1863-1942), później profesor fizjologii uniwersytetu lwowskiego, Władysław Szymonowicz (1897-1939), później profesor histologii i embriologii tejże uczelni, Marian Eiger (1873-1939), który zostanie profesorem fizjologii uniwersytetu w Wilnie. A przecież to ledwie paru, którzy mieli Cybulskiego za swojego mistrza. Profesor zyskał uznanie i zaufanie nie tylko młodzieży, ale również i grona profesorskiego.

Cybulskiemu grono profesorskie powierzyło dwukrotnie pełnienie godności dziekana Wydziału Lekarskiego UJ. W roku akademickim 1904/05 obrano go rektorem UJ, a w latach 1905-1909 Cybulski piastował urząd prorektora. Już w 1887 roku Cybulski został wybrany członkiem korespondentem, a w 1891 członkiem czynnym Akademii Umiejętności.

Cybulski, oprócz swoich zainteresowań nauką, zabierał niejednokrotnie głos w kwestiach społecznych. Należał do umiarkowanych zwolenników reform, popierając ideę dopuszczenia kobiet do studiów uniwersyteckich. Razem z prof. Odonem Bujwidem i jego żoną Kazimierą przyczynił się do otwarcia pierwszego żeńskiego gimnazjum w 1891 roku, a następnie roztaczał opiekę nad tą instytucją. Żywo interesował się wówczas losem chłopstwa, pisząc artykuł poświęcony problemom odżywiania się włościan, a także z uwagą zajmował się warunkami ekonomicznymi wsi galicyjskiej. Dlatego też przyjął stanowisko prezesa rady nadzorczej Kółek Rolniczych.

Autor: Ryszard W. Gryglewski

Bibliografia

A. Beck, Napoleon Cybulski, Lwów 1910.

W. W. Pawlik, S. J. Konturek, R. Bilski, Napoleon Cybulski - Polish pioneer in developing of the device for measuring blood flow velocity, „Journal of Physiology and Pharmacology” 2006, 57, Supl., s. 107-118.

A. Coenen, O. Zayachkivska, Adolf Beck: A pioneer in electroencephalography in between Richard Caton and Hans Berger, „Advances in Cognitive Psychology” 2013, 9 (4), s. 216-221.

R. W. Gryglewski, Cybulski Napoleon Nikodem w: Polski Petersburg http://www.polskipetersburg.pl/hasla/cybulski-napoleon-nikodem

J. Kaulbersz, Napoleon Cybulski (1854-1919) [w:] J. Grochowski (red.) Złota księga Wydziału Lekarskiego UJ, Kraków 2000, s. 281-292.

R. Rola, Napoleon Cybulski – a pioneer of neurophysiology in Poland, Neurologia i Neurochirurgia Polska 2011, 45 (1), s. 88-91.