Eugeniusz Romer (1871 - 1954)

Dla Eugeniusza Romera mapa była ważnym źródłem informacji geograficznej (czyli materiałem źródłowym), a nie tylko obrazowaniem danych. Jest formą wykresu przestrzennego, czyli poszczególne punkty mapy, opisane współrzędnymi geograficznymi, charakteryzowane są dodatkowymi cechami. Taka sama koncepcja jest podstawą działania Geograficznych Systemów Informacyjnych (GIS), czyli platform z programami i bogatymi bazami danych, pozwalającymi na opracowywanie numerycznych modeli terenu i generowanie cyfrowych map tematycznych. Romer jako podstawę w kartografii przyjął metodę izarytmiczną, opracowaną przez Alexandra Humboldta (1769 – 1859) dla danych klimatycznych. Jej podstawą są linie powstałe z połączenia punktów o tych samych wartościach liczbowych, charakteryzujących daną cechę, czyli izarytmy (izolinie). Przy sporządzaniu map stosuje się metodę interpolacji, czyli przypisywania wartości punktom na podstawie punktów sąsiednich. Romer zaadoptował tę metodę dla zjawisk społeczno-gospodarczych, operujących danymi statystycznymi. Powstają w ten sposób wykresy przestrzenne. Treść mapy „oderwał” od układu administracyjnego, stosując w zamian granice jakościowe danego zjawiska. Tradycyjnie stosowano przedstawianie danych statystycznych jako odpowiednie kolory jednostek administracyjnych, chociażby powiatów. Romer przyjmował granice przebiegające w określonej odległości od stolicy powiatu, wyznaczanej przez różnicę nasilenia zjawiska lub czynnika. Określał to jako ”ilustrację mowy cyfr”.

Mapy hipsometryczne wykonuje się metodą poziomicową, znaną od 1835 roku. Pierwszą polską mapą była Mapa ścienna Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim z księstwami oświęcimskim i zatorskim (Lwów, 1894) Stanisława Józefa Majerskiego (1852-1926).

Romer zaadoptował tę metodę, zmodyfikował jej zasady, ujednolicił i spopularyzował nie tylko w Polsce, ale i na skalę międzynarodową. Najbardziej charakterystyczną i widoczną zmianą było zastosowanie skali barw dla lądów i mórz, stosowaną konsekwentnie we wszystkich typach dokumentów. Zakładał bowiem, że „każdy zestaw barw mniej czy więcej dobrze zestawiony, łatwo wdraża się w pamięć, o ile tylko pojedyncze barwy odpowiadają ogólnym wymogom czytelności”. W ramach generalizacji rysunku usunął nadmiar poziomic, dzięki czemu widoczna stała się rzeźba terenu i sieć hydrograficzna. Zastosował stałe poziomice, w cięciu dla lądów: 300 m -500 m -1000 m -2000 m -3000 m, dla mórz 200 m – 2000 m – 4000 m -7000 m.

Dzięki temu, korzystając z różnych map, możemy, bez wczytywania się w treść dokumentu, od razu wnioskować o rzeźbie terenu. Najważniejsza była poziomica 300 m n.p.m., oddzielająca nizinę (zieloną) od wyżyny (żółtej). Używał barw czystych, tęczowych, tonami ciepłymi oznaczając wysokość na lądach a zimnymi głębokość zbiorników wodnych. W przypadku mapy hipsometrycznej w każdym miejscu można ją użyć do sporządzenia profilu terenu, co jest jej unikalną właściwością.

Eugeniusz Romer zakładał, że obraz silnie oddziałuje na wyobraźnię i sprzyja łatwemu zapamiętywaniu informacji. Dlatego mapa powinna być estetyczna i elegancka, oddziaływująca kolorystyką na wyobraźnię. Kreślenie map wymagało konsekwencji w stosowaniu symboli, koloru i technik kartograficznych. Ważną zasadą była „mapa pozornie pusta”, czyli wyważony dobór informacji i generalizacja treści, pozwalająca usunąć nadmiar detali bez szkody dla dokumentu. W atlasach stosował konsekwentnie jeden typ odwzorowania - azymutalne Lamberta (wiernopowierzchniowe), dzięki czemu dokumenty były porównywalne. Promował też polskie nazwy. Mapy były bardzo przejrzyste w odbiorze, a ich dokładność oraz bogactwo treści znacznie wyższe od dokumentów, stosowanych w innych krajach. Przykładowo, dla map topograficznych wykonanych w skali 1:100 000 dokładność i ilość treści topograficznej odpowiadała mapom 1:50 000 innych krajów. W okresie międzywojennym kreślone według tych zasad mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego (WIG) wygrywały konkursy międzynarodowe.

Romer traktował mapy jako materiały źródłowe, dokumentację zmian morfologii terenu. Wprowadził tę zasadę w studiach nad rzeźbą terenu, rzeźbą geologiczną czy przy badaniach glacjalnych. Doceniał też rolę dydaktyczną dokumentów kartograficznych. Opracowany przez niego Atlas Geograficzny (od 1926 roku Mały Atlas Geograficzny), udoskonalany przez lata, był bestsellerem. Miał 16 wydań od 1908 roku do 1964 roku (odliczyć trzeba lata wojny 1939-1945). Było to pierwsze na świecie kompleksowe opracowanie hipsometryczne kuli ziemskiej, wykonane w jednolitej projekcji. Dla celów dydaktycznych kartę każdego kontynentu uzupełniał ikoną Polski, wykonaną w odpowiedniej skali. Dołączał również profil poprzeczny kontynentu i szereg diagramów, np. zasobność dorzeczy głównych rzek. Arkusz z Małego Atlasu z kontynentem – zawiera wszystkie opisywane elementy. Mapy hipsometryczne stosował również przy produkcji globusów. Było to nowością na skalę światową, dotychczas rzeźbę terenu prezentowały jedynie trójwymiarowe globusy plastyczne.

Mapy są materiałami źródłowymi i mogą stanowić argument w dyskusjach politycznych. Romer wykazał wielokrotnie, że jego mapy idealnie do tego się nadają. Wojenno-polityczna mapa Polski, stanowiła odpowiedź na Manifest z 5 listopada 1916 cesarzy Prus oraz Austro-Węgier w sprawie powołania zależnego od nich Królestwa Polskiego.

Podobnie Geograficzno-Statystyczny Atlas Polski (Freytag i Berndt, Wiedeń 1916), który był podstawą ustalania granic Polski międzywojennej.

Było to kompleksowe opracowanie geograficzno-historyczno-kulturowe w ujęciu statystycznym, przy użyciu map izarytmicznych, a czasem też kartogramów. Treść miała pokazać jakie są narodowe, społeczne i gospodarcze podstawy „kwestii polskiej”. Atlas był wysokiej klasy dziełem naukowym, opracowanym w niecałe dwa lata (1915-1916). Stanowił też wyznacznik metodologiczny studiów o takiej tematyce. Romer zastosował w nim nową koncepcję prezentacji danych statystycznych, niezamkniętych w ścisłych granicach administracyjnych. Posłużył się granicami przedrozbiorowymi, z 1772 roku, wzbogaconymi o tereny określone przez niego jako „prowincje lub okręgi państw sąsiednich, w których znajduje się większa liczba Polaków, uzasadniająca współczesne istnienie kwestyi polskiej” (np. Górny Śląsk).

Bazą dla Atlasu geograficzno-statystycznego były materiały uzyskane z instytucji i urzędów wiedeńskich oraz krakowskich. Niestety, cały nakład zniszczono, udało się przemycić dwa egzemplarze: do Trybunału Międzynarodowego w Hadze oraz do USA. W 1918 roku atlas przedrukowano w USA w wersji angielskiej i użyto jako materiał źródłowy podczas obrad Kongresu Pokojowego w Wersalu. Romer uczestniczył w nim jako ekspert i kierownik biura geograficznego przy delegacji polskiej w Wersalu. Atlasu użyto również do wyznaczania wschodniej granicy Polski podczas Traktatu Ryskiego (1921), na którym Romer występował jako ekspert.

Romer upowszechniał i rozwijał nowoczesne podejście do dydaktyki geografii, nawiązujące do poglądów Wincentego Pola (1807-1872). Uznawał, że uczeń powinien wynieść ze szkoły średniej umiejętność czytania i analizowania mapy oraz korzystania z niej jako instrumentu do pogłębiania wiedzy. Jest uznawany za twórcę polskiej szkoły geograficznej, propagującej aktywne myślenie i wnioskowanie pod kierunkiem nauczyciela, a nie pamięciowe opanowanie materiału.

Do lat 1920. większość dokumentów kartograficznych drukowano w Wiedniu w Militargeographisches Institut lub Freitag und Berndt. Dla Romera geografia ściśle wiązała się z polityką, nie można więc było polegać na obcych firmach, konieczne było stworzenie polskiego kompleksowego warsztatu kartograficznego.

Miał obejmować całokształt prac od działań koncepcyjno-naukowych poprzez prace redakcyjno-kartograficzne, czyli techniczne kreślenie map, po etapy reprodukcyjny, drukarski i poligraficzny, odpowiedzialne za ostateczny wygląd i jakość mapy. Jego staraniem powstał Instytut Kartograficzny we Lwowie (1921), jeden z wiodących w Europie oraz Książnica-Atlas (1924) - największe wydawnictwo w Polsce międzywojennej. Stworzył i redagował pierwsze monograficzne czasopismo kartograficzne na świecie „Polski Przegląd Kartograficzny” (kwartalnik naukowy, 1923-1934).

 

Biografia

Eugeniusz Romer pochodził ze szlacheckiej rodziny – ojciec Edmund (ok. 1844–1895) był prawnikiem, urzędnikiem galicyjskim, matka Irena Körtvelyessy de Asguth pochodziła z Węgier. Wychował się w Galicji: urodzony we Lwowie, szkołę podstawową rozpoczął w Rzeszowie, naukę w gimnazjum rozpoczął w Jaśle, a zakończył w Krośnie, szkołę średnią ukończył egzaminem maturalnym w Nowym Sączu (1889). W latach 1889-1891 studiował historię, prawo, etykę, historię literatury, geografię i geologię na Uniwersytecie Jagiellońskim, w latach 1891-1892 w niemieckim Halle. Potem przeniósł się na Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie zgłębiał geografię, matematykę, higienę i historię Słowian. Tu obronił pracę doktorską Studia nad rozkładem ciepła na kuli ziemskiej (1894) i zdał egzamin nauczycielski (1895). W latach 1895-1896 kontynuował naukę, studiując geomorfologię i glacjologię w Wiedniu u prof. Albrechta Pencka (1858-1945), w 1896 roku geologię u prof. Ferdinanda Richthofera (1833-1905) i meteorologię u prof. Wilhelma Betzolda (1837-1907) w Berlinie. Odbył tam też półroczną praktykę w Państwowym Instytucie Meteorologicznym pod kierunkiem prof. Richarda Assmanna (1845-1917) i Artura Bersona (1859-1942). W 1899 roku habilitował się we Lwowie na podstawie pracy Wpływ klimatu na formy powierzchni ziemi i został profesorem Akademii Handlowej we Lwowie oraz docentem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, od 1908 profesorem Uniwersytetu. Odbył półroczne studia z morfologii i tektoniki u prof. Maurice Lugeona (1870-1953) w Lozannie. W 1911 roku został mianowany profesorem zwyczajnym. We Lwowie stworzył wszechstronną szkołę geograficzną, obejmującą zarówno geografię fizyczną, jak i gospodarczą.

W 1899 ożenił się z Jadwigą Rossknecht (ok. 1875-?), córką współzałożyciela i dyrektora browaru w Okocimiu. Syn Witold (1900-1967) od 1946 był profesorem Politechniki Wrocławskiej, Edmund (1904-1988) po wojnie został profesorem Politechniki Śląskiej w Gliwicach. W 1914 roku wyjechał do Wiednia, żeby uniknąć deportacji do Rosji za wcześniejszą działalność patriotyczną. W 1929 roku Eugeniusz Romer odszedł z Uniwersytetu Lwowskiego na wcześniejszą emeryturę. Skupił się na pracy w Książnicy Atlas S.A. W 1941 roku, przed wejściem hitlerowców do Lwowa, ukrył się w klasztorze OO. Zmartwychwstańców (ul. Piekarska, Lwów). Obawiał się odwetu za działania z 1918 roku, przy ustalaniu delimitacji granicy Polski. Później został przerzucony do Warszawy, skąd miał być przewieziony samolotem do Londynu, na prośbę rządu polskiego w Londynie. Miał występować w Wielkiej Brytanii jako ekspert i potencjalny kandydat na stanowiska Prezydenta RP na emigracji. Ze względu na stan zdrowia lekarze nie pozwolili na przelot samolotem, pozostał więc w Warszawie. Ukrywał się pod pseudonimem Edmund Piotrowski, przeżył powstanie warszawskie (1944), po jego upadku trafił do obozu w Pruszkowie. Udało się go wydostać z obozu dzięki wstawiennictwu bratanicy Anny Romer Pannenkowej, która jako biegle mówiąca po niemiecku pracowała w służbie sanitarnej obozu.

Po wojnie Eugeniusz Romer osiadł w Krakowie, gdzie objął katedrę geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz kierownictwo tutejszego Instytutu Geograficznego. Nadal pracował naukowo, w sumie po 1945 roku wydał blisko 30 prac z klimatologii, geomorfologii i paleogeografii. Współpracował również z Książnicą -Atlas we Wrocławiu: wznowienie Małego Atlasu Geograficznego, szereg atlasów szkolnych i pomocy do nauki geografii. Pośmiertnie opublikowano Atlas Geograficzny Świata, którego był redaktorem (1955).

Na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie powołał pierwszą w Polsce pracownię kartograficzną (1911), zaczątek Instytutu Kartograficznego (1921). W klimatologii zasłużył się pierwszą regionalizacją klimatyczną Polski, wyróżnił jednostki terytorialne o wspólnych cechach klimatycznych (dziedziny klimatyczne). Zawsze interesował się metodyką badań i dydaktyką. Najbardziej był jednak związany z kartografią, która przyniosła mu światową sławę. Podstawy naukowe i techniczne kartografii zdobył podczas opracowywania Małego Atlasu Geograficznego w Militärgeographisches Institut w Wiedniu 1904-1908 pod opieką gen. Artura von Hübla (1853-1932).

Cięty dowcip Romera oraz szybkość i trafność słownych reakcji wypływały nie tylko z wielkiego poczucia humoru, lecz także z umiejętności wnikliwej obserwacji i lotności myśli (Mazurkiewicz-Herzowa). Stronił od polityki, był jednak gorliwym patriotą i wielokrotnie angażował się w sprawy polityczne, jeśli dotyczyło to spraw Polski. Działał śmiało, propagując tezę, że „historia Polski szła zawsze naturalnymi, przez przyrodę wskazanymi drogami”. W rozprawach antropogeograficznych: Rola rzek w historii i geografii narodów (Lwów 1901) i Przyrodzone podstawy Polski historycznej (Lwów 1912) postawił tezę, że niezależność polityczna Polski i kilkuwiekowa trwałość państwa w granicach przedrozbiorowych wynikała z indywidualności międzymorza bałtycko-czarnomorskiego spojonego siecią rzeczną. Mapy były również formą walki o wolną Polskę, były głosem w dyskusji i formą prezentacji danych. Romer walczył nie tylko o odtworzenie wolnego kraju, ale przede wszystkim o rozwój światopoglądu i tożsamości narodowej Polaków. Jeszcze w czasach zaborów wygłosił szereg wykładów (1905-1912) o geografii polskiej i prawie do jej narodowego bytu na tajnych kursach dla nauczycieli organizowanymi przez Macierz Szkolną, w Warszawie, na Lubelszczyźnie, w Galicji oraz dla Polonii poza granicami dawnej Rzeczpospolitej. Za popieranie sprawy polskiej na Lubelszczyźnie oderwanej z Królestwa Polskiego, wcielonej do Imperium Rosyjskiego i poddanej silnej rusyfikacji i dekatolizacji, podpadł władzom rosyjskim. Wydawane przez niego materiały często pojawiały się na indeksie zaborców, chociażby podręcznik Geografia dla klasy pierwszej szkół średnich (1904) w Prusach obłożony zakazem dystrybucji. Przedstawiał bowiem ziemie polskie, włączając w nie, oprócz zaboru pruskiego, również i Górny Śląsk.

Publikacja Geograficzno-Statystycznego Atlasu Polski wywołała duże emocje, oceniona była jako wysokiej klasy dzieło naukowe, jednak i dzieło polityczne. Wolna Polska nie istniała na mapie politycznej Europy od ponad 100 lat.. W Niemczech, i w środowiskach niemieckich w Austro-Węgrzech, wywołała oburzenie. Romera oskarżono o zdradę stanu i groziła mu kara śmierci. Na szczęście sąd uwolnił go, dzięki poparciu gen. Artura von Hübla, dyrektora Militärgeographisches Institut w Wiedniu oraz arcyksięcia Stefana Habsburga. Uznali oni atlas za nowatorskie dzieło naukowe o wysokich walorach metodologicznych. Podczas obrad konferencji pokojowej w Paryżu Romer był ekspertem i kierownikiem biura geograficznego przy delegacji polskiej, wypowiadającym się w sprawie wyznaczania przebiegu zachodniej granicy Polski po I wojnie światowej. Oprócz oficjalnych rozmów i prywatnych kontaktów nadzorował opracowywanie materiałów, sam opracował wówczas 100 map i przygotował 65 referatów. Środki na wyjazd do Paryża ekspertów: Romera, Jana Czekanowskiego (antropologia) i Teofila Szumańskiego (kreślarz-kartograf) dał Franciszek Stefczyk, założyciel Kasy Stefczyka, który zainicjował również powstanie Atlasu i ustanowił fundusz, finansujący jego opracowanie i wydanie. W 1920 roku Romer był wśród ekspertów uczestniczących w rozmowach pokojowych z Rosją Radziecką. Linię podziału – wynik długotrwałych negocjacji, narysował w nocy z 7 na 8 października 1920 roku. Poprawki zaakceptował Teodor Nowicki generał rosyjski, stawiając inicjał H.

Wykładnią poglądów dydaktycznych Romera był bestselerowy podręcznik Geografia dla klasy pierwszej szkół średnich (Lwów, 1904), od drugiego wydania w 1908 roku uzupełniany publikacją - Atlasem geograficznym. Opracował 58 atlasów, 140 map (również mapy ścienne) i cztery globusy. Przed II wojną światową były to globusy fizyczne w skali 1:40 mln i 1:50 mln oraz mały globus polityczny w skali 1:100 mln w dwóch wydaniach 1935 i 1938 (zachował się tylko jeden egzemplarz). Po wojnie opracował jeden globus (1:30 mln) w dwóch wydaniach 1951 i 1954. Kontynuacją tych globusów były opracowania PPWK, wykonane z zachowaniem zasad romerowskiej szkoły kartografii. Biografia jego prac obejmuje w sumie ponad 400 tytułów.

Książnica -Atlas powstała w 1924 roku w wyniku fuzji Książnicy Polskiej Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie (od 1916 r., od 1920 r. Romer był jego prezesem) oraz Spółki Akcyjnej ATLAS (od 1923 r., wywodząca się z Instytutu Kartograficznego Romera) specjalizowała się w wydawaniu podręczników, pomocy dydaktycznych, literatury uzupełniającej, literatury kartograficznej, polskiej beletrystyki oraz popularno-naukowych dzieł. W powołanym 1925 roku laboratorium, późniejszym Dziale Fotochemicznym, jego syn Witold (1900-1967) opracował dwie techniki tonorozdzielcze: izohelię dla druku w odcieniach szarości i kartochromię dla druku barwnego. Izohelia stosowana jest do dziś w fotografii artystycznej. Kartochromia była techniką druku, na którą uzyskali patent angielski w 1932 roku. Jej istotą było stosowanie jednej wspólnej matrycy dla negatywów liniowych i rastrowych, i to w pełnej gamie odcieni. W procesie druku omijano płytę przedrukową, wykorzystując metody fotomechaniczne. Znacznie upraszczało to i przyspieszało druk oraz zmniejszało istotnie jego koszt (od 30 do 50 %). Dodatkowo, stykowy druk umożliwiał nawet do siedmiu czystych barw. Pierwszy raz użyto jej w 1931 roku, przy druku XI wydania Małego Atlasu Kartograficznego. Niestety, podczas II wojny światowej zaginął raster wzorcowy, a próby odtworzenia go były zbyt kosztowne i trudne. Szczególnie po wprowadzeniu nowoczesnego druku wykorzystującego raster procentowy. Po II wojnie światowej wznowiono działalność Książnicy-Atlas, ale bardzo szybko objęto ją państwowym nadzorem (1950). Romer współpracował z wydawnictwem, na szczęście nie dożył jego znacjonalizowania w 1955 roku. Po dołączeniu pomniejszych wydawnictw utworzono wtedy Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych (PPWK).

Romer był profesorem honorowym Uniwersytetu Lwowskiego (1931) oraz doktorem honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego (1934), UJ (1947). Wśród nadanych mu odznaczeń był Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1923), Krzyż Niepodległości, Krzyż Komandorski z gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski za wybitną działalność naukową (1952). Był też członkiem wielu towarzystw krajowych i zagranicznych: Członek Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika, Polskiej Akademii Nauk (od 1952), wieloletni wiceprezydent Międzynarodowej Unii Geograficznej. W 1934 był przewodniczącym Narodowego Komitetu Geograficznego organizującego Kongres Międzynarodowej Unii Geograficznej 1934. Nad przygotowaniem i organizacją tego kongresu Romer pracował 10 lat. Dla Polski miało to znaczenie jako zaprezentowanie wolnego, niepodległego i samodzielnego kraju. Zmarł w Krakowie w 1954 roku w wieku 83 lat i został pochowany na Salwatorze.