Henryk Wieniawski (1835 - 1880)
Spośród rzeszy legendarnych wirtuozów XIX wieku Henryk Wieniawski cieszył się największą i najtrwalszą sławą obok starszego o dwa pokolenia Niccolò Paganiniego. Uczeń J. Hornziela i St. Serwaczyńskiego w Lublinie, oraz L.-J. Massarta w Paryżu, gdzie studiował również kompozycję u H.-R. Coleta. Od 1849 do końca życia przez 30 lat koncertował w większości krajów Europy oraz w Stanach Zjednoczonych, także wspólnie z innymi artystami, wszędzie odnosząc wielkie sukcesy. Był również wybitnie uzdolnionym kompozytorem i cenionym pedagogiem.
Henryk Wieniawski rozwinął swą sztukę wiolinistyczną w oparciu o tradycje szkoły francusko-belgijskiej, której wybitnym przedstawicielem był Lambert-Joseph Massart, jego profesor w Konserwatorium Paryskim. Wieniawski wprowadził do zasad tej szkoły kilka istotnych zmian, przede wszystkim w sposobie prowadzenia smyczka, co pozwoliło mu osiągnąć efekty trudno dostępne dla innych, nawet najwybitniejszych skrzypków, jak staccato o niezwykłej sile i wyrazistości, czy wielki wolumen brzmienia, pełnego nawet w piano.
Niektórzy historycy muzyki są zdania, że innowacje Wieniawskiego stały u podstaw stworzenia rosyjskiej szkoły wiolinistycznej. Były one wyrazem poszukiwania środków odpowiadających naturze artysty, który dążył do osiągnięcia w swych interpretacjach równowagi pomiędzy olbrzymim temperamentem a wyrafinowanym smakiem. Choć budził ogromny podziw łatwością, z jaką pokonywał największe trudności techniczne, to na ogół unikał popisów, określanych mianem „sztuczek cyrkowych”, których pełne były występy wielu współczesnych mu wirtuozów.
Punktem wyjścia i jednocześnie celem był dla Wieniawskiego efekt wyrazowy i estetyczny. Świadczy o tym jego repertuar, częściowo tylko możliwy do odtworzenia z programów koncertowych, recenzji prasowych oraz wspomnień współczesnych. Prócz kompozycji o charakterze wirtuozowskim, takich jak I palpiti, czy Karnawał wenecki Paganiniego, koncerty Ernsta, Lipińskiego, Spohra i Vieuxtempsa, najrozmaitsze fantazje z modnych oper, a także oprócz wszystkich utworów własnych, w repertuarze Wieniawskiego znajdowało się ponad 30 utworów kameralnych, w tym kwartety smyczkowe Haydna, Mozarta, Beethovena, Schuberta, Mendelssohna i Schumanna, kwintety smyczkowe, tria fortepianowe, a nadto wszystkie sonaty na skrzypce i fortepian Beethovena, które wykonywał już z młodszym bratem Józefem, pianistą, partity na skrzypce solo Bacha oraz koncerty skrzypcowe Beethovena i Mendelssohna. Tak poważny zestaw arcydzieł muzyki XIX w. można było spotkać tylko w repertuarze największych skrzypków II połowy XIX w., jak Heinrich Wilhelm Ernst, czy Joseph Joachim, którzy również wiedzieli, że kameralistyka jest jedną z dróg do doskonałości. Nieprzypadkowo z nimi, oraz z wielkim wiolonczelistą włoskim Carlo Alfredo Piattim, występował Wieniawski na koncertach Beethoven Quartett Society w Londynie w roku 1859, wykonując partię altówki w kwartetach Beethovena.
Stały kontakt z dziełami najwyższej próby oraz z najwybitniejszymi muzykami epoki, z którymi nie wdawał się w rywalizację, lecz z którymi przyjaźnił się, współpracował i wymieniał doświadczeniami, miał wielki wpływ na poziom interpretacji Wieniawskiego, a jego samego sytuował w elicie wirtuozów. W porównaniu z nimi miał Wieniawski dodatkowy atut – był znakomitym kompozytorem. W II połowie XIX wieku wirtuozi wciąż jeszcze komponowali na potrzeby własnych występów i pisywali utwory pedagogiczne. Kompozycje te bywały efektowne i instruktywne, ale nieczęsto się zdarzało, by miały także większą wartość artystyczną. Również Wieniawski, który komponować zaczął mając 12 lat, stworzył wiele utworów popisowych, jak słynny Karnawał rosyjski op. 11, Wariacje na temat hymnu austriackiego, czy znacznie późniejsza, niezmiernie efektowna Fantaisie brillante z opery Faust Ch. Gounoda op. 20, a także typowo wirtuozowski I Koncert skrzypcowy fis-moll op. 14, bliski stylowi Ernsta, napisany i wykonany przez 18-latka. Rok później powstało pierwsze dzieło pedagogiczne Wieniawskiego: L’école moderne. Études-caprices pour le violon seul op. 10, uzupełnione później cyklem Études-caprices na dwoje skrzypiec op. 18, w którym prosta partia drugich skrzypiec przeznaczona jest dla nauczyciela akompaniującego i kontrolującego ucznia. Te cenne pozycje nie przysporzyłyby jednak Wieniawskiemu takiej sławy, jaką cieszy się on do dziś. Zapewniły mu ją utwory „charakterystyczne” – jak je dawniej nazywano – nacechowane indywidualnością twórcy, których warstwa wirtuozowska, skądinąd bardzo istotna, jest środkiem do osiągnięcia pożądanego efektu wyrazowego. Należą tu słynne polonezy, D-dur op. 4 i A-dur op. 21, jeszcze słynniejsza Legenda op. 17, Scherzo-tarantella op. 16, i Dwa mazurki op. 19: Obertas i Dudziarz.
Najważniejszym jednak dziełem Wieniawskiego jest II Koncert skrzypcowy d-moll op. 22. Należy on od dawna do tak zwanych żelaznych pozycji w repertuarze skrzypków i w programach filharmonii na całym świecie. Odznacza się piękną melodyką o dyskretnych, ale wyraźnych cechach polskiej muzyki narodowej, doskonałą instrumentacją, zwartą, nowoczesną formą i jest całkowicie pozbawiony pustych, zwróconych w kierunku czystej wirtuozerii miejsc. Jest nie tylko najlepszym koncertem skrzypcowym napisanym w XIX wieku przez wirtuoza, ale jednym z kilku najwybitniejszych dzieł tego gatunku w literaturze światowej.