Mieczysław Karłowicz (1876 - 1909)
Mieczysław Karłowicz żył i tworzył na przełomie XIX i XX w. w epoce zwanej w historii kultury europejskiej fin-de-siècle’m (końcem wieku), zaś w historii muzyki późnym romantyzmem. Jego ideałem estetycznym była muzyka Ryszarda Wagnera i Ryszarda Straussa, czyli – jak to sam określał – postępowa muzyka niemiecka. Był pierwszym po Chopinie polskim kompozytorem, który podjął z powodzeniem zadanie włączenia rodzimej muzyki w krwioobieg europejskiej kultury muzycznej. Pośród kompozycji szkolnych i młodzieńczych trwałą pozycję w repertuarze koncertowym zdobyły sobie pieśni (w szczególności do tekstów Kazimierza Przerwy-Tetmajera), Serenada na orkiestrę smyczkową, Symfonia e-moll „Odrodzenie” oraz Koncert skrzypcowy A-dur. Po studiach kompozytorskich u Heinricha Urbana w Berlinie (1895-1901) całkowicie poświęcił się gatunkowi muzyki programowej, tworząc sześć poematów symfonicznych op. 9 do 14, osnutych wokół tematów melancholii, nieszczęśliwej miłości oraz tajemnicy bytu i śmierci. Wspaniały wzlot twórczy młodego kompozytora przerwała śmierć pod lawiną w Tatrach 8 lutego 1909 roku.
Postawę ideowo-artystyczną Karłowicza cechował pesymizm, poczucie samotności, rozdarcie między prozą codziennego życia a poezją marzeń. Był wyznawcą religii natury: panteizmu. Wyraził ją w znamiennych słowach o Tristanie i Izoldzie Wagnera (w których utożsamił najwyższe wzloty sztuki z istotą „Wszechbytu”), w opisach przeżyć z tatrzańskich szlaków, a przede wszystkim we własnej muzyce. W kontakcie z ukochanymi Tatrami odczuwał metafizyczne doznanie wieczności, obcowania z absolutem. Jego „opus vitae” to wspomniane wyżej, powstałe w ciągu pięciu ostatnich lat krótkiego życia, poematy symfoniczne opatrzone literackimi tytułami: Powracające fale (1904), Odwieczne pieśni (1906), Rapsodia litewska (1906), Stanisław i Anna Oświecimowie (1907), Smutna opowieść (1908) i Epizod na maskaradzie (1908/09), dokończony i instrumentowany przez Grzegorza Fitelberga.
Pod względem stylistycznym, twórczość Karłowicza wyraża tendencje charakterystyczne dla późnoromantycznego modernizmu kręgu niemieckiego (Ryszard Strauss). We wcześniejszej twórczości zaznaczają się także wpływy Piotra Czajkowskiego, reminiscencje folkloru litewsko-białoruskiego (Odwieczne pieśni, Rapsodia litewska). Programowość literacką muzyki rozumiał nie w sposób opisowo-ilustracyjny, lecz jako ogólną inspirację poetycko-filozoficzną, krąg idei, nastrojów i uczuć wyrażonych w muzyce, a później ewentualnie skonkretyzowanych w objaśniającym komentarzu. Sferę depresji i smutku obrazują w komentarzach programowych metafory bezwładu, martwoty, odrętwienia duszy, motywy ukazujące fatalizm życiowej wędrówki jako „bezkreśnie długiej szarej drogi”. Miłość pozostaje zawsze tragiczna i niespełniona. Śmierć ma wymiar destrukcyjny, ale przynosi też ukojenie i wybawienie, połączenie z „Wszechbytem”.
Biografia
Mieczysław Karłowicz urodził się 11 listopada 1876 roku w Wiszniewie na Litwie, jako czwarte, najmłodsze, dziecko wybitnego etnologa i językoznawcy Jana Karłowicza oraz Ireny z Sulistrowskich, spokrewnionej z rodami magnackimi na Wileńszczyźnie. Dzieciństwo do 6. roku życia spędził w rodzinnej posiadłości. W 1882 roku, po sprzedaży majątku, ojciec wyjechał z całą rodziną za granicę, zamieszkując kolejno w Heidelbergu, Pradze (1885), Dreźnie (1886), a wreszcie w Warszawie (1887). Mieczysław uczęszczał do szkół ogólnokształcących w Heidelbergu i Dreźnie, w Warszawie zaś wstąpił do Szkoły Realnej Wojciecha Górskiego. Od dzieciństwa wzrastał w atmosferze muzycznej. Ojciec grał na wiolonczeli i fortepianie, w domu były organizowane koncerty muzyki kameralnej. Podczas pobytu za granicą młody Karłowicz miał okazję poznać muzykę operową i symfoniczną, m.in. dzieła Bizeta, Webera, Brahmsa, Smetany. W Dreźnie i Pradze uczył się prywatnie gry na skrzypcach, w Warszawie kontynuował tę naukę u Jana Jakowskiego, a następnie słynnego wirtuoza i pedagoga Stanisława Barcewicza (1889-95). Równocześnie studiował harmonię u Zygmunta Noskowskiego i Piotra Maszyńskiego oraz kontrapunkt i formy muzyczne u Gustawa Roguskiego. Wówczas też zaczął komponować; pierwszy zachowany utwór Karłowicza, Le chant de mai pochodzi z lat 1893/4. W tychże latach uczęszczał na wykłady na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego.
We wrześniu 1895 roku wyjechał do Berlina, zamierzając kontynuować studia gry skrzypcowej u słynnego skrzypka i pedagoga Josefa Joachima w Hochschule für Musik. Joachim nie przyjął go do swojej klasy, proponując lekcje prywatne. Urażony Karłowicz kontynuował jakiś czas prywatną naukę u Floriana Zajica, po czym zrezygnował z kariery wirtuoza, postanawiając poświęcić się kompozycji. Podjął studia u wybitnego pedagoga kompozycji Heinricha Urbana, zwolennika nowoczesnej muzyki symfonicznej, życzliwie oceniającego jako krytyk muzyczny twórczość młodego Ryszarda Straussa. W Berlinie młody adept kompozycji uczęszczał także na uniwersyteckie wykłady z historii muzyki, historii filozofii, psychologii, fizyki.
W pierwszych latach berlińskich powstaje większość z zachowanych 22 pieśni Karłowicza, w tym 10 do słów ulubionego poety Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Na wskroś młodopolskie w swej melancholijnej aurze poetyckiej i estetycznej, są zarazem wyrazem kryzysu psychicznego młodego twórcy. Z Berlina pisze Karłowicz korespondencje muzyczne do prasy krajowej. W ówcześnie toczącym się sporze estetycznym między zwolennikami Brahmsa i Wagnera opowiada się zdecydowanie na kierunkiem neoromantycznym, Wagnerowskim, a więc muzyką uważaną wówczas za „postępową”, „nowoczesną”. 15 kwietnia 1897, na popisie uczniów Urbana w Berlinie, odbywa się prawykonanie pierwszej większej kompozycji orkiestrowej Karłowicza: Serenady na orkiestrę smyczkową op. 2. W roku 1900 powstaje muzyka do dramatu Jozafata Nowińskiego Biała Gołąbka. Uwertura do Białej Gołąbki, znana także pod tytułem Bianca da Molena, stanowiąca swoisty prototyp późniejszych mistrzowskich poematów symfonicznych Karłowicza, zostaje wykonania także na popisie uczniów Urbana w Berlinie 14 kwietnia 1900 roku. Pod koniec studiów berlińskich Karłowicz podejmuje pracę nad Symfonią Odrodzenie (jedyną w jego kompozytorskim dorobku), którą kończy już samodzielnie po powrocie w kwietniu 1901 do Warszawy W 1902 roku powstaje dedykowany Barcewiczowi Koncert skrzypcowy A-dur op. 8, jeden z najpopularniejszych neoromantycznych koncertów skrzypcowych w muzyce europejskiej.
Mieczysław Karłowicz parał się także krytyką i publicystyką muzyczną. Walczył swoim piórem o obecność współczesnej muzyki polskiej w repertuarze nowo powstałej Filharmonii Warszawskiej. W 1903 roku został wybrany do zarządu Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, w ramach którego założył i prowadził orkiestrę smyczkową. W tymże roku opublikował cenną pracę „Nie wydane dotychczas pamiątki po Chopinie”, zawierające korespondencję Chopina: m.in. , listy uczennic i znajomych Chopina. listy Chopina do rodziny i rodziny do niego, listy pani Sand i jej córki, listy Wodzińskich.
W latach 1904-1909 powstaje opus vitae Karłowicza: sześć poematów symfonicznych op. 9 do 14, pod wymienionymi wyżej tytułami literackimi. Tworzą one swoisty choć niezamierzony cykl programowo filozoficzny, którego osnową są trzy podstawowe tematy: melancholia, miłość, i tajemnica wieczności.
Był wreszcie Karłowicz jednym z pionierów polskiego taternictwa i wysokogórskiej turystyki narciarskiej. Ta pasja, zrządzeniem losu stała się przyczyną jego śmierci w lawinie pod Małym Kościelcem 8 lutego 1909 roku.