Ignacy Domeyko (1802 - 1889)

Chile w chwili przyjazdu Domeyki było młodą rzeczpospolitą, dwadzieścia lat po wyzwoleniu spod trzystuletniego panowania Hiszpanów. Państwo dążyło do utrwalenia niepodległości poprzez rozwój gospodarki. Rząd Chile planował oprzeć swoją gospodarkę, na wykorzystaniu surowców mineralnych (miedź, srebro, złoto, węgiel, saletra, siarka) i rozwoju oświaty.

Ignacy Domeyko do Chile przybył w 1838 r., w celu objęcia stanowiska profesora w kolegium (szkoła jezuitów) w Coquimbo. Było to małe nadmorskie, górnicze miasto, liczące ponad 9000 mieszkańców. Władze kolegium powierzyły mu wykłady z chemii, mineralogii, metalurgii i fizyki. Domeyko od pierwszych dni zaczął organizować laboratorium badawcze. W swoim pamiętniku napisał: „(…) Laboratorium zbudowałem na sposób paryski: jeden wielki piec probierczy (do określania zawartości metali szlachetnych w wyrobie), jeden kupelacyjny (do wydzielania metali szlachetnych z rudy), kilka pomniejszych z pokrywami, jeden ewaporacyjny [bain de sable], alembik (naczynie do prostej destylacji) etc.; a wszystko pokryte wielką umbrellą (okapem) z żelaznej blachy, a nad tym wysoki komin, jedyny komin w mieście i może pierwszy od odkrycia Ameryki”.

W międzyczasie, zaledwie w kilka miesięcy Domeyko opanował język hiszpański. Wykazał się także, dużymi umiejętnościami pedagogicznymi. Trzech jego uczniów, już po roku nauki mogło wyjechać na dalsze kształcenie we Francji. Jako nauczyciel nie ograniczył się wyłącznie do obowiązujących go wykładów. Dodatkowo zorganizował w kolegium studia nauk przyrodniczych.

Domeyko brał również udział w różnych pracach, prowadzonych przez państwo, związanych z oświatą i rozwojem gospodarki.

Dzięki założeniu przez niego pracowni pobierczej, zaczęto oznaczać procentową zawartość pierwiastków w rudach. Spowodowało to znaczny wzrost wartości sprzedawanych rud, a tym samym istotne zwiększenie dochodu państwa.

Biorąc za wzór szkolnictwo europejskie, opracował reformę szkolnictwa w Chile. Zainicjował założenie szkoły górniczej. Również z jego inicjatywy rząd przeprowadził reformę menniczą i wprowadził system dziesiętny miar i wag.

Rząd powierzył mu prowadzenie Perito facultativo de mineas en toda la Republica, urzędu honorowego, do którego kompetencji należało rozstrzyganie sporów o granice złóż.

Każde wakacje spędzał na podróżach, podczas których prowadził badania geologiczne w Kordylierach i Andach Wschodnich. W dolinie Chanaral dokonał odkrycia wynurzania się lądu z morza. Odkrył także nowy minerał, który nazwał „arkeryten”. W okolicy Valdivii odkrył pokłady węgla. Dzięki temu odkryciu został ograniczony import węgla z Anglii i znacznie zmniejszono wycinkę lasów do celów grzewczych. Z każdej podróży przywoził okazy skalne. Zgromadzona przez niego kolekcja wynosiła ponad 4000 eksponatów. Część z nich wysłał do Laboratorium w Szkole Górniczej w Paryżu.

Powierzono mu również rozpoznanie źródeł wód podziemnych w okolicach Santiago, w celu zaopatrzenia stolicy w wodę o dobrej jakości.

Na zlecenie rządu wizytował kopalnie miedzi i srebra. W swoich sprawozdaniach wyrażał oburzenie na obojętność pracodawców, na ich egoizm i zachłanność oraz na brak troski o pracowników i ich rodziny.

Po podróży w rejon Araukanów (teren zamieszkany przez plemię niepokonanych Indian przez Hiszpanów) napisał książkę pt. „Araukania i jej mieszkańcy”. Opisał w niej kulturę plemienia i humanitarne metody ich wspólnoty. Książka uzyskała światowy rozgłos, a na język polski została przetłumaczona w 1860 r. przez Leonarda Rettela. Po powrocie z podróży założył muzeum etnograficzne.

Założył Towarzystwo Dobroczynne.

W Santiago został zatrudniony w Instytucie Narodowym na stanowisku profesora chemii i mineralogii oraz mianowany kierownikiem katedry. Na Uniwersytecie w Santiago został powołany na członka Rady Uniwersyteckiej. Przez cztery kadencje pełnił funkcję rektora Uniwersytetu, doprowadzając go do znacznego rozkwitu.

Prowadził bogatą działalność naukową i piśmienniczą. Na zlecenie rządu napisał rozprawę o kolonizacji Chile. Poruszył w niej różne aspekty racjonalnego osadnictwa, uwzględniając wszystkie humanitarne zasady i prawa należne emigrantom. Z Europą utrzymywał kontakty naukowe poprzez publikacje prac w pismach naukowych. Napisał ponad 130 prac w językach: hiszpańskim, francuskim, niemieckim i polskim. Opublikował wykonane przez siebie mapy Chile. Opracował także katalogi bogactw mineralnych Chile i wystawiał swoje zbiory mineralne na wystawach w Europie.

W Europie, w dowód uznania jego zasług, w latach sześćdziesiątych XIX w. został przyjęty na członka Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i Towarzystwa Przyrodniczego w Norymberdze. Został także powołany na członka korespondenta Akademii Nauk w Paryżu. W Krakowie, Uniwersytet Jagielloński w dowód uznania jego osiągnięć przyznał Ignacemu Domeyce tytuł „doktora medycyny honoris causa”.

W Chile w 1883 r. Izba Ustawodawcza przyznała mu nagrodę narodową tzw. Pension de gratitud (emerytura) w wysokości 6000 piastów rocznie, płatną w kraju i za granicą. Emerytura została przyznana na wniosek Rady Oświecenia Publicznego.

Chilijczycy do dnia dzisiejszego pamiętają o sławnym Polaku, obywatelu Chile. Jego imieniem zostało nazwane duże pasmo górskie Cordillera de Domeyko oraz jeden ze szczytów. Jest także miasto o nazwie Domeyko, a jego imię nosi także wiele ulic, szkół i różnych organizacji. W uznaniu jego znacznych zasług w wielu miejscach postawiono mu pomniki.

Francuski paleontolog, w 1851 r. nazwał jego imieniem skamieniałości Ammonites Domeykanus i Nautilus Domeykus. Natomiast francuski botanik, Claudio Gay jego imieniem nazwał opisany przez siebie fiołek chilijski, Viola Domeykoana.

Ignacy Domeyko przez całe życie czuł się Polakiem. W swoim pamiętniku napisał: „ (…), że pomimo 46 lat pobytu w Chile, zawsze myślał po polsku, modlił się po polsku i kochał po polsku”.

Polska również o Ignacym Domeyce pamięta. Jego imieniem nazwano ulice w wielu polskich miastach (między innymi w Warszawie, Lublinie, we Wrocławiu, w Krakowie, w Poznaniu, itd.). Jako patron został obrany przez Kopalnię Złota w Złotym Stoku oraz przez kopalnię miedzi należącą do KGHM w Sierra Gorda w Chile.

W 2007 r. Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu dwie monety z wizerunkiem Ignacego Domeyki; o nominale 10 zł (wykonaną w srebrze stemplem lustrzanym) i o nominale 2 zł (wykonana w stopie Nordic Gold stemplem zwykłym).

W 2012 r. została utworzona Fundacja Proyecto Domeyko Polska, której podstawowym celem jest popularyzacja postaci i dorobku naukowego Ignacego Domeyki oraz wspieranie polsko-chilijskiej współpracy kulturalno-naukowej.

Biografia

Ignacy Domeyko urodził się dnia 31 lipca 1802 r. w Niedźwiadku, w powiecie nowogrodzkim na Litwie. Rodzice Hipolit Domeyko i Karolina z Ancutów należeli do zamożnej szlachty, herbu Dangiel. Jego rodzeństwo to dwie siostry (Maria i Antonina) i dwóch braci (Adam i Kazimierz).

Ignacy Domeyko miłość do ojczyzny, intelektualne zainteresowania i zamiłowanie do nauk ścisłych wyniósł z domu rodzinnego. Przez całe życie wyróżniał się kulturą osobistą, grzecznością, uprzejmością i wiedzą muzyczną. Posiadał zdolności rysunkowe. Był człowiekiem towarzyskim, lubianym przez rówieśników.

W 1809 r. zmarł ojciec Ignacego Domeyki. Po śmierci ojca (miał 7 lat), jego wychowaniem zajął się senior Ignacy Domeyko (mecenas Trybunału Litewskiego) oraz Józef Domeyko (absolwent Akademii Górniczej we Freibergu, uczeń sławnego geologa Abrahama Gottlaba Wernera, twórcy teorii neptunicznej). Pod wpływem swoich opiekunów, już w młodości, swoje zainteresowania kierował w stronę geologii. Zainspirowany książką Stanisława Staszica „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” zapragnął podróżować i poznawać świat.

Domeyko w 1816 r. rozpoczął studia przyrodnicze w Wilnie. Po roku, uzyskując tytuł kandydata filozofii, podjął dalsze studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym. Studia skończył w 1822 r., uzyskując tytuł magistra filozofii w zakresie nauk ścisłych. Pracę dyplomową napisał z zakresu matematyki pt. „Jak dotąd tłumaczono zasady rachunku różniczkowego i jak w dzisiejszym stanie matematyki należy je tłumaczyć.” Na podjętych studiach matematyczno-fizycznych w Uniwersytecie w Wilnie nawiązał kontakt z tajną organizacją filomatów i filaretów. Między innymi zaprzyjaźnił się z: Adamem Mickiewiczem, Stefanem Garczyńskim, Janem Czeczotem, Teodorem Łozińskim, Józefem Jeżowskim, Onufrym Pietraszkiewiczem, Franciszkiem Malewskim, Antonim Odyńcem. Z tego okresu pochodzi jego pseudonim Żegota. Przyjaźń z Mickiewiczem i Garczyńskim trwała przez całe życie.

W latach 1822 – 1831 r. prowadził gospodarstwo rolne w majątku w Zapolu na Litwie. Pomimo że zajęcia tego nie lubił, uchodził za dobrego gospodarza. Założył stado rasowych krów czarno-białych, kupił klacz czystej krwi arabskiej. Zmniejszył pańszczyznę i zorganizował wiejską szkołę.

W 1823 został aresztowany za działalność filomacką podczas studiów. Za wstawiennictwem stryja, Ignacego Domeyki, został zwolniony z więzienia i wyrokiem sądu skazany na pobyt w miejscu zamieszkania, pod nadzorem policji. Nie wolno mu było również obejmować żadnych urzędów.

Z chwilą wybuchu powstania listopadowego, wziął w nim czynny udział. Pełniąc funkcję emisariusza udał się za Niemen. Służył pod dowództwem generała Dezyderego Chłapowskiego. Wziął udział w walce o Wilno, która została zakończona klęską. Broń złożył po przejściu do Prus.

W roku 1832 r. otrzymał paszport od władz pruskich na wyjazd do Francji. W drodze do Francji, przebywał w Dreźnie, gdzie spotkał dawnych przyjaciół Adama Mickiewicza i Antoniego Odyńca. Zwiedził również Akademię Górniczą we Freibergu i kopalnię srebra.

31 lipca 1832 przyjechał do Paryża. Już w jesieni zaangażował się do prac w różnych towarzystwach społecznych (np. Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich, Towarzystwo Literackie, Towarzystwo Pomocy Naukowej). Równocześnie, angażując się w pracach społecznych organizacji, uczęszczał na liczne wykłady z zakresu nauk przyrodniczych. Paryż w tym okresie był silnym ośrodkiem badań naukowych. W Collège de France zaprzyjaźnił się z profesorem Élie de Beaumontem. Profesor wówczas był już uznanym autorytetem z zakresu geologii, współtwórcą pierwszych map geologicznych Francji. Był również naczelnym inżynierem górniczym i członkiem Francuskiej Akademii Nauk i Royal Society w Londynie.

W 1834 r. Ignacy Domeyko podjął studia w paryskiej Szkole Górniczej. Ukończenie tej szkoły zapewniało absolwentom uzyskanie zawodu i możliwość pracy naukowej. W trakcie studiów uczestniczył w wyprawach naukowych, których celem było badanie skał, poznawanie ośrodków górniczych i hutniczych. Na ostatnim roku studiów wykonał pierwszy atlas Polski. Zawierał on trzy mapy: hydrograficzną, geologiczną i leśną (gospodarczą) wraz z obszernym opisem.

W lipcu 1837 r. otrzymał dyplom Szkoły Górniczej i propozycję pierwszej płatnej pracy związanej z uporządkowaniem prywatnych zbiorów mineralogicznych margrabiego de Drés. Z zadania wywiązał się szybko i wzorowo. W następnym miesiącu, z polecenia margrabiego de Drés, zlecono mu poszukiwanie rud w Alzacji. Z zadania wywiązał się znakomicie, znajdując bogate pokłady rudy żelaza. Wybudował także piec do jej wytopu. W październiku Ignacy Domeyko dostał propozycję wyjazdu do Chile, jako wykładowca chemii i metalurgii, a w grudniu podpisał umowę z przedstawicielem rządu Chile Karolem Lambertem. Umowa na stanowisku wykładowcy zapewniała mu roczną pensją 6000 franków, za dwie godziny tygodniowo, przez osiem miesięcy w roku. Do tego pokrywano mu koszty podróży i mieszkania. Umowa została podpisana na okres pięciu lat z możliwością przedłużenia o rok.

Ignacy Domeyko wyruszył w podróż do Chile w styczniu 1838 r. Podczas podróży pokonał argentyński step i konno przeprawił się przez Kordyliery. 3 czerwca przybył do Chile, do miasta Coquimbo w celu objęcia stanowiska profesora w kolegium (szkoła jezuitów). Szybko wybudował w nim laboratorium i we wrześniu rozpoczął wykłady z chemii, metalurgii, mineralogii i fizyki. Pod koniec roku odwiedził pobliską kopalnię srebra w Arqueros.

Domeyko od samego początku poza nauczaniem włączył się w szereg akcji gospodarczych. Zorganizował pracownię probierczą, w której sam (za darmo) wykonywał chemiczne analizy rud. Z czasem, czynność tę wykonywali jego uczniowie, za odpłatnością. W kolegium poza wykładami zorganizował studium nauk przyrodniczych o szerokim profilu. Pisał artykuły do różnych pism chilijskich i założył Towarzystwo Dobroczynności. Do rządzących wysyłał pisma, zwracające uwagę na konieczność zmiany programu nauczania.

Po roku pobytu w Chile Domeyko stał się człowiekiem powszechnie znanym i cieszącym się uznaniem. Dlatego też w 1839 r. został mianowany na Perito facultativo de mineas en toda la Republica (urzędu honorowego, do którego kompetencji należało rozstrzyganie sporów o granice złóż).

Poza pracą pedagogiczną i społeczną, w czasie wolnym od pracy Domeyko odbywał szereg podróży badawczych. 1840 r. wizytował kopalnię miedzi i srebra oraz płuczkarnię złota w Huasco i Copiapo. W 1841 r. zapoznał się z pracą w kopalniach złota, miedzi i rtęci w południowych rejonach Chile. W Arqueros odkrył nowy minerał, który nazwał arkeryten (86,61% Ag12Hg). Podczas tej podróży dokonał również obserwacji wynurzania się lądu z dna morskiego (dowodem były pokłady białych muszli). Podczas wyprawy w 1842 r. w Kordylierach odkrył nowe pokłady miedzi i srebra. W tym samym roku otrzymał powołanie na członka Rady Wychowania Publicznego i złożył opracowany przez siebie projekt reformy szkolnictwa w Chile.

W następnych trzech latach podczas swojego urlopu kolejno:

• przeprowadził badania w Kordylierach Nadbrzeżnych i Andach Wschodnich i nawiązał współpracę z uniwersytetem w Santiago.
• odbył drugą wyprawę badawczą w rejon Kordylierów. Do władz złożył wniosek o założenie szkoły górniczej.
• odbył podróż do Araukanii i przeprowadził obserwacje wulkanu Antuco. Z powodu pożaru laboratorium, przedłużył swój pobyt w Coquimbo. Wydał podręcznik do mineralogii i książkę o mieszkańcach Araukanii (Araucania y sus habitantes).

 

W 1846 r. opuścił Coquimbo i przeprowadził się do Santiago. Na zlecenie rządu, wykonał badania źródeł wód podziemnych w okolicach Santiago, w celu zaopatrzenia stolicy w wodę o dobrej jakości. Wykonał pierwszą mapę geologiczną Chile. W 1847 r. podjął pracę w Instytucie Narodowym i na uniwersytecie w Santiago. Niestrudzony corocznymi wyprawami naukowymi, w 1848 r. przeprowadził obserwację solfatary (szczelina wulkaniczna z której wydobywają się gazy - rodzaj fumaroli) wulkanu Tinguiririca. Wydał podręcznik do fizyki. W tym samym roku otrzymał również obywatelstwo Chile.

W 1850 r. założył rodzinę i kupił dom w Santiago. W związku małżeńskim urodziło się troje dzieci: Anna (1854 r.), Estevana (1859 r.) i Jan (1863 r.). Żona zmarła w 1870 r. W tym roku wydał również rozprawę o kolonizacji Chile. Dwa lata później zorganizował służbę meteorologiczną w Chile i na polecenie rządu wprowadził wcześniej opracowaną reformę szkolnictwa.

W dowód uznania zasług w 1862 r. został wybrany na członka korespondenta paryskiej Akademii Nauk, a w 1864 r. został wyznaczony przez rząd do pracy w komisji opracowującej kodeks górniczy w Chile. Uniwersytet w Santiago, doceniając jego pracę naukową, w 1867 r. powołał go na rektora uniwersytetu. Na to stanowisko był jeszcze wybierany trzykrotnie; w latach: 1872 r.,1877 r. i 1882 r. W tym samym roku na wystawie w Paryżu, został odznaczony złotym medalem za wystawioną kolekcję minerałów z Chile. W 1870 r. Domeyko brał udział w pracach związanych z organizacją Muzeum Przyrodniczego w Polsce (gromadził i wysyłał liczne okazy przyrody chilijskiej).

Następne lata przyniosły Domeyce kolejne sukcesy:

• 1873 r. - został powołany na członka Akademii Umiejętności w Krakowie.
• 1877 r. - Kongres Geologów w Filadelfii przyznał Domeyce medal za zasługi naukowe (Domeyko opracował katalog chilijskich minerałów na wystawę w Filadelfii). W tym roku został także powołany na członka korespondenta Towarzystwa Naukowego w Getyndze.

 

Mając 81 lat, 30 maja 1883 r. Ignacy Domeyko zrezygnował z funkcji rektora uniwersytetu w Santiago. Z inicjatywy Rady Oświecenia Publicznego otrzymał dożywotnią nagrodę narodową tzw. Pension de gratitud (emeryturę). W roku następnym Ignacy Domeyko odbył podróż w strony rodzinne. W drodze na Litwę odwiedził Paryż, Kraków i Warszawę. Podczas pobytu w Europie pojechał również do Włoch i do Ziemi Świętej. W drodze powrotnej, 24 maja 1887 r. otrzymał w Krakowie tytuł doktora medycyny honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1888 r. Domeyko wrócił do Chile, ciężko chorując. Pomimo choroby opracował i wysłał katalog bogactw mineralnych Chile na wystawę w Paryżu. Była to jego ostatnia praca. 23 stycznia 1889 r. nastąpiło nagłe pogorszenie zdrowia i śmierć. Miał 87 lat. Pochowany został na Cmentarzu Głównym w Santiago. Na pogrzebie żegnały go oprócz rodziny tłumy mieszkańców. Pogrzeb odbył się z wielkimi honorami, w obecności rządu oraz członków licznych towarzystw naukowych i społecznych. Honory oddało mu także wojsko.

Ignacy Domeyko pozostawił po sobie bogaty dorobek naukowy w wielu dziedzinach i jest uważany za jedną z najbardziej zasłużonych postaci dla rozwoju gospodarczego i kulturalnego Chile. W swoim życiu, działając zawsze z pasją i wielkim zaangażowaniem, zmieniał świat go otaczający, korzystając ze swojej wiedzy i swoich umiejętności.

Opracowała: mgr inż. Małgorzata Wagner-Niczyporuk