Maksymilian Rose (1883 - 1937)

Spór o to, czy mózg działa jako jednorodna całość, czy też dzieli się na różne wyspecjalizowane w danej funkcji części, ma swoją długą historię. W XVIII wieku wiedeński lekarz Franz Gall wyraził pogląd, że psychika ludzka, sposób odczuwania rzeczywistości i zachowania się człowieka, jego zdolności i predyspozycje, mogą być związane z konkretnymi strukturami mózgu, a dokładniej, z różnymi obszarami powierzchni kory mózgu. Takie były źródła późniejszej frenologii, teorii rozwiniętej przez Johanna Spurzheima, która nie tylko stała się przedmiotem dyskusji uczonych, ale również ożywionego zainteresowania na salonach. Dzisiaj twierdzenia Galla, jakoby rozwijający się mózg kształtował powierzchnię czaszki a powstałe na skutek tego wzniesienia i wgłębienia kości tworzyły swoistą mapę indywidualnych cech charakteru, jawią się nam jako dziwactwo. Podobnie, jak istnienie wyróżnianych przez frenologów ośrodków preferencji żywnościowych czy odpowiedzialnych za talent poetycki. Warto jednak zauważyć, że wskazanie na lokalizacyjny charakter czynności kory mózgowej było istotnym źródłem współczesnej neuropsychologii.

Badania nad strukturą kory mózgowej, skorelowane z próbą analizy jej funkcji, znalazły jednak swoje właściwe rozwinięcie dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy dzięki badaniom mikroanatomicznym i histologicznym, a także ugruntowaniem się modelu eksperymentalnego w naukach biologicznych, można było rozpocząć szersze badania nad jej budową komórkową. W 1867 roku wiedeński psychiatra i neurolog Theodor Meynert opisał zróżnicowanie na poziomie komórkowym w budowie istoty szarej obu półkul mózgu, otwierając tym samym badania nad cytoarchitektoniką mózgu. W 1898 roku niemiecki nauroanatom i neuropatolog, a także psychiatra Paul Flechsig, opracowując cytoarchitektonikę mózgu, opisał ją za pomocą 40 różnych obszarów, podczas gdy w 1903 r. Australijczyk Alfred Walter Campbell proponował, by korę mózgową dzielić na 14 pól. Tak duże rozbieżności wynikały z różnych metod badawczych i założeń teoretycznych przyjmowanych przez badaczy, poszukujących jakiegoś uniwersalnego, a zarazem dobrze osadzonego w poznawalnych cechach modelu. To jednak wspomniany już niemiecki uczony Korbinian Brodmann, u którego z podstawami cytoarchitektoniki zapoznawał się Rose, zaprezentował podział, który stał się fundamentem dla współczesnych badań nad mózgiem. Przeprowadziwszy badania porównawcze na naczelnych, w tym również biorąc pod uwagę człowieka, Brodmann, opierając się przede wszystkim na analizie histologicznej, uwzględnił uchwytne cechy morfologiczne, które wynikały z rozwoju zarodkowego i wyróżnił 52 pola – 44 u ludzi, pozostałe 8 u naczelnych. Powyższy schemat zaprezentował publicznie po raz pierwszy w 1908 roku, a w 1909 roku wydał monograficzne opracowanie problemu.

Rose spojrzał na strukturę kory mózgowej od innej strony, a mianowicie jej filogenetycznego rozwoju. Intrygowały go zarówno podobieństwa, jak i różnice zachodzące między budową kory u zwierząt niższych, naczelnych i człowieka, w których upatrywał drogi do stworzenia możliwie precyzyjnej „mapy”. Sprawą otwartą, a zarazem ważką pozostawało pytanie o charakter tych różnic. Czy należy w nich widzieć jedynie zmiany ilościowe, czy też jednak są one jakościowe? I jak kształtuje się rozwój kory mózgowej u zwierząt, a jak u ludzi?

W 1912 roku Rose opublikował wstępne wyniki swoich prac zestawiających w analizie porównawczej cytoarchitektonikę kory mózgowej myszy, świnki morskiej oraz nietoperza. Udało mu się wówczas dowieść, że prócz wyraźnie zróżnicowanej pod względem pochodzenia kory (tzw. kory heterogenetycznej) można też wskazać na istnienie kory mózgowej jednorodnej (tzw. kory homogenetycznej), dzielącej się na różne ośrodki lokalizacji. W dalszych badaniach zajął się cytoarchitektoniką tzw. kory węchowej, analizując porównawczo materiał pochodzący od różnych gatunków gadów, ptaków i ssaków, w tym również człowieka, dowodząc istnienia ścisłego związku pomiędzy konkretnym rodzajem węchu a wielkością oraz zróżnicowaniem pól będącego przedmiotem jego zainteresowania obszaru kory. Wskazywało to jednocześnie dalszy kierunek badawczy, gdyż Rose dochodził do wniosku, że na podstawie analizy cytoarchitektoniki pól korowych różnych gatunków zwierząt można dojść do właściwych rozstrzygnięć, co do ich istotnej funkcji.

Wykorzystując w pełni oryginalną metodę pomiarów objętości pól korowych, wyszedł z autorską propozycją ich wyodrębnienia. Za kryterium zaprezentowanego przez siebie podziału przyjął odmienne reakcje warstwy macierzystej i pierwotnej w różnych częściach kory. Proponując nowy podział kory przyjmował zasadę lokalizacji funkcji. Podchodził jednak do tego zagadnienia nie tylko z czysto morfologicznego podobieństwa różnych pól architektonicznych, lecz poprzez wykazanie wspólnego pochodzenia i jednakowego rozwoju czynnościowo podobnych ośrodków architektonicznych. Podstawą swoich rozważań czynił analizę onto- i filogenetycznego rozwoju kory.

W dalszych pracach jako pierwszy tak szczegółowo opisał cytoarchitektonikę kory wyspowej, odpowiedzialnej jak dzisiaj wiemy między innymi za wyższe czynności psychiczne, odtwarzając przy tym drogę jej filogenetycznego pochodzenia. Duże zainteresowanie wzbudziło również nowe spojrzenie Rosego na cytoarchitektonikę kory hipokampa, stosunkowo niedużą strukturę w płacie skroniowym kory mózgowej kresomózgowia, która pełni kluczową rolę w procesach przenoszenia pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej, a także jest elementem orientacji przestrzennej. Otóż Rose wydzielił w niej pięć różnych, i to zarówno pod względem histologicznym, jak i fizjologicznym pól, a także jako pierwszy podjął się próby dokładnej lokalizacji ogniska padaczkowego właśnie w hipokampie. Należy podkreślić, że była to pierwsza w literaturze światowej próba wyznaczenia ogniska padaczkowego na podstawie analizy cytoarchitektonicznej.

Z kolei w modelu eksperymentalnym w doświadczeniach na królikach, którym selektywnie usuwał poszczególne pola cytoarchitektonicznych kory mózgowej, wykazał jako pierwszy, że skutkuje to powstawaniem zmian zwyrodnieniowych we wzgórzu wzrokowym. Rose poszukiwał dowodów, że przyczyny licznych schorzeń układu nerwowego są wprost zależne od zakłóconego lub patologicznie uszkodzonych procesów metabolicznych przebiegających w różnych warstwach i polach kory mózgu. Miał też możność dostarczenia przekonywujących dowodów na zmienność w zakresie wielkości poszczególnych pól korowych u osobników tego samego gatunku.

Rose prowadził oryginalne badania nad mózgami ludzi wybitnych, dążąc w nich do wskazania podłoża anatomicznego właściwości psychicznych. Dostrzegał bowiem, że często zdolnościom i wyjątkowym talentom, na ten przykład językowym i doskonałej pamięci, towarzyszą duże ograniczenia w innych sferach np. zdolności manualnych czy orientacji w przestrzeni. Przyczyn takiego stanu rzeczy upatrywał w różnicach występujących na poziomie rozwojowym poszczególnych pól kory mózgowej. Głośne stały się badania Rosego nad mózgiem marszałka Piłsudskiego, których wyniki zamierzał przedstawić w paroczęściowym opracowaniu. Ostatecznie wyszedł tylko pierwszy tom, który ukazał się w rok po śmierci Rosego.

Biografia

Urodził się 19 maja 1883 roku w Przemyślu, jako syn Eliasza i Lei z domu Israelowicz. W rodzinnym mieście rozpoczął naukę szkolną, lecz wobec trudnej sytuacji materialnej rodziców, skorzystał z pomocy krewnych, którzy umożliwili mu wyjazd do Wadowic. W tamtejszym gimnazjum dokończył edukacji, a po złożeniu egzaminu dojrzałości podjął studia lekarskie na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1908 roku ukończył je z wyróżnieniem i otrzymał tytuł doktora wszechnauk lekarskich. W tym samym roku ożenił się ze Stellą Schornstein. Warto w tym miejscu podkreślić, że Stella w 1909 roku ukończyła, jako jedna z pierwszych kobiet, studia uniwersyteckie w Krakowie. W późniejszych latach pomagała mężowi w jego pracach naukowych.

Rose wcześnie zainteresował się anatomią, fizjologią i patologią układu nerwowego, podejmując jeszcze jako student pracę w krakowskiej klinice neurologiczno-psychiatrycznej, kierowanej wówczas przez prof. Jana Piltza. Później, w latach 1908-1910, był w niej asystentem. W 1910 roku rozpoczął dwuletnią podróż naukową po wiodących ośrodkach neurologicznych w Niemczech i Szwajcarii. Wpierw uzupełniał swoją wiedzę i nabywał nowych umiejętności w Berlinie, gdzie za mistrzów miał Hermana Oppenheima i Georga Theodora Ziehena, światowego formatu neurologów i psychiatrów. W 1911 roku Rose przeniósł się do Szwajcarii. Tu na stanowisku asystenckim pracował w klinice psychiatrycznej w Rheinau niedaleko Zurychu. W 1912 roku Rose powrócił do Niemiec, rozpoczynając pracę i szkolenie w klinice w Tybindze, kierowanej wówczas przez prof. Roberta Grappa. Jak pokazała przyszłość, to pobyt w tybińskiej klinice, a szczególnie w zlokalizowanym w niej anatomiczno-histologicznym laboratorium, miał ostatecznie ukształtować jego zainteresowania naukowe. To tam, pod kierunkiem Korbiniana Brodmanna, wytrawnego badacza cytoarchitektoniki kory mózgu, przybysz z Polski mógł po raz pierwszy zgłębiać ten problem badawczy, który stanie się na całe lata wiodącym w jego karierze naukowej.

W 1913 roku Rose powrócił do Krakowa. Nie udało mu się przedłużyć asystentury w klinice prof. Piltza, w związku z czym otworzył prywatną praktykę neurologiczno-psychiatryczną. Jednocześnie, nie chcąc tracić kontaktu z nauką, zyskał możność pracy w Zakładzie Anatomii Opisowej u prof. Kazimierza Kostaneckiego, a także w Zakładzie Biologii Ogólnej, kierowanym przez prof. Emila Godlewskiego jr. Wybuch I wojny światowej przerwał normalny tok życia i badań naukowych. W 1914 roku Rose rozpoczął służbę jako lekarz batalionowy w Legionach Polskich. W 1915 roku skierowano go do służby w szpitalach garnizonowych, wpierw stacjonując w Przemyślu, później w Krakowie, gdzie powierzono mu kierowanie oddziałami neurologiczno-psychiatrycznymi. W 1917 roku został mianowany naczelnym lekarzem Stacji Lekarskiej Legionów Polskich. Po odzyskaniu niepodległości, w randze lekarza majora Wojska Polskiego stał Rose na czele oddziału neurologicznego szpitala garnizonowego w Krakowie. W 1921 roku został przeniesiony do rezerwy. Wówczas też powrócił do prowadzenia prywatnej praktyki oraz ponownie zaczął prowadzić badania naukowe w Zakładzie Anatomii UJ, dzięki życzliwej pomocy prof. Kostaneckiego.

W 1925 roku niemiecki neuroanatom Oskar Vogt zaprosił Rosego do współpracy w ramach Instytutu Badań Mózgu (Institut für Hirnforschung) w Berlinie, w którym Rosemu powierzono kierowanie oddziałem neuropatologicznym. Rok później uzyskał również prawo prowadzenia prywatnej praktyki lekarskiej w stolicy Niemiec, a także nadano mu stopień doktorski. Równocześnie redagował już prestiżowe czasopismo „Journal für Psychologie und Neurologie”. Wówczas blisko już współpracował ze słynnym neuropatologiem Maxem Bielschowsky’m.

Był to czas intensywnych prac w zakresie badań nad strukturą i funkcjami mózgu. Zebrany i przeanalizowany materiał stał się podstawą rozprawy habilitacyjnej Rosego, którą obronił w 1928 roku na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. W tym samym roku, otrzymawszy etat docenta neurologii, rozpoczął wykłady i zajęcia dla studentów. Równocześnie, dzięki środkom pozyskanym z Kasy im. Mianowskiego, mógł przy Zakładzie Histologii i Embriologii otworzyć Polski Instytut Badań Mózgu, który niebawem zyskał sobie europejską renomę, stając się obok berlińskiego i moskiewskiego trzecim tej klasy ośrodkiem naukowym.

W 1931 roku Rose został zaproszony do objęcia Katedry i Kliniki Psychiatrii Uniwersytetu Wileńskiego. Propozycję przyjął. W dwa lata później powierzono mu również kierownictwo Katedry i Kliniki Neurologii. Zdecydowano się również na połączenie obu kierowanych teraz przez Rosego katedr i klinik w jedną – Katedrę i Klinikę Chorób Nerwowych i Umysłowych. Do Wilna przeniesiono również Polski Instytut Badań Mózgu. Równocześnie, jeszcze w 1931 roku, Rose przejął kierownictwo nad Państwowym Szpitalem Psychiatrycznym, a w Kojranach pod Wilnem stworzył i kierował ośrodkiem rehabilitacyjnym. Warto w tym miejscu podkreślić, że to na ten czas przypadały próby leczenia schizofrenii za pomocą insuliny, co wiązało się z programem diagnostyki i terapii tego schorzenia jaki podjął Rose. Jednocześnie intensywnie pracował naukowo, nie zaniedbując przy tym nader licznych obowiązków dydaktycznych. Pomimo napomnień, by się oszczędzał i uważał na siebie, nie zwalniał tempa. Zmarł nagle w dniu 30 listopada 1937 roku. Został pochowany na Nowym Cmentarzu Żydowskim w Krakowie.

Rose już za życia zyskał uznanie w środowisku ludzi nauki. W 1929 roku Rose został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, a w 1933 obrano go członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Bibliografia

Red. Rose Maksymilian (1883-1937) PSB, t. 32, s. 49-50.

M. Cunge, Profesor Maksymilian Rose i jego dzieło, „Medycyna” 1938, 2, s. 39-42.

E. Herman, Neurolodzy polscy, Warszawa 1958, s. 391-407.

W. Łuniewski, Działalność psychiatryczna prof. Maksymiliana Rosego, „Rocznik Psychiatryczny” 1939, 36, s. 1-4.

K. Orzechowski, Maksymilian Rose jako badacz cytoarchitektoniki mózgu, „Neurologia Polska” 1938, 21, s. 20-28.

A. Śródka, Rose Maksymilian, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, Warszawa 1997, t. 3, s. 551-553.

Autor: Ryszard W. Gryglewski Afiliacja: Katedra Historii Medycyny UJ CM