Karol Mayer (1882 - 1946)

Kiedy z końcem 1895 roku niemiecki fizyk Wilhelm Konrad Roentgen (1845-1923) odkrył nowy rodzaj promieniowania przenikliwego szybko wzbudził swoim odkryciem zainteresowanie lekarzy. Już w styczniu 1896 roku wykonano pierwsze rentgenogramy dla potrzeb medycznych wpierw tkanek twardych, a niebawem podjęto pierwsze próby z zastosowaniem kontrastów w prześwietleniach struktur układu naczyniowego oraz żołądka. Jednocześnie cały czas pracowano nad ulepszeniem samej lampy, jednak dopiero w 1913 roku, dzięki rozwiązaniu Williama Coolidge’a (1873-1975), nastąpił istotny przełom w młodej jeszcze radiologii. Dokładnie w tym samym roku doktor medycyny Karol Mayer związany wówczas z pracownią rentgenologiczną Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Jagiellońskiego opublikował tekst, w którym zaprezentował autorski pomysł równoczesnego zastosowania dwóch lamp rentgenowskich o zbliżonej mocy ustawionych w linii prostej, jedna za drugą. Tym samym w prosty sposób Mayer dążył skupienia promieni X, tak jak skupia się promienie światła za pomocą soczewek. Jednocześnie podawał dokładne wyliczenia, a także wzory pozwalające na precyzyjne ustawienie lamp względem siebie oraz na wyznaczenie odległości od naświetlanego przez nie obiektu.

Niebawem, gdyż z początkiem 1914 roku, na posiedzeniu Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego Mayer wystąpił z referatem, w którym prezentował zebranym najnowsze aktualne wówczas problemy wiążące się z technikami radiologicznymi. Wśród poruszanych przez niego kwestii była również możliwość uzyskania „czystego” obrazu serca. Mayer wskazywał, że na rentgenogramach klatki piersiowej zostają utrwalone cienie od powiększonych gruczołów, zrostów w opłucnej, zagęszczonych pól samych płuc czy zmian bliznowatych, które mają nader często tendencję do zlewania się z obrysami sylwetki serca, utrudniając lub wprost uniemożliwiając poprawną diagnozę poszukiwanych zmian. Mayer, odnosząc się do topografii narządów w klatce piersiowej, samej fizyki promieni X oraz zasady optyki, zaproponował proste, a zarazem przełomowe rozwiązanie jakim było poruszanie lampą rentgenowską podczas badania w taki sposób, aby w jak największym stopniu ograniczyć uwidocznienie się cieni od innych narządów, wydobywając jednocześnie rejestrowany cień mięśnia sercowego. Wprowadzenie dotąd statycznej lampy rentgenowskiej w zaplanowany ruch dla uzyskania ostrego obrazu serca poprzez celowe zacieranie struktur sąsiadujących tkanek stało w istocie u podstaw późniejszej tomografii rentgenowskiej.

Latem 1914 roku Mayer podczas obrad II Zjazdu Internistów Polskich we Lwowie przedstawił kolejne doniesienie zatytułowane Fotografowanie wyłącznie samego serca, tym razem dodatkowo ilustrując swój wykład serią rentgenogramów. Niestety, wybuch pierwszej wojny światowej i powołanie do wojska w poważnym stopniu zakłóciły normalny tok badań. Mimo to, przezwyciężając trudności Mayer doprowadził do wydania wspomnianej już monografii Radiologiczne rozpoznanie różniczkowe chorób serca i aorty z uwzględnieniem własnych metod badania (Kraków 1916), pracy dla historii tomografii rentgenowskiej rzec można fundamentalnej.

Opisał w niej przyjętą przez siebie zasadę, by w trakcie całej ekspozycji wykonywać szybkie, chociaż wyraźnie ograniczone w przestrzeni do dystansu 8 cm ruchy lampą rentgenowską. Biegły one wahadłowo i równolegle do osi podłużnej lub poprzecznej ciała. W ten sposób, jak sam pisał, był w stanie uzyskać „albo zupełne zniknięcie cieni, nie należących do cienia sercowego i naczyń głównych, albo częściowe oddzielenie się ich tak, że zorientowanie się co do kształtu poszczególnych łuków staje się możliwe”. Jednocześnie podkreślał, że lampa powinna być w stosunkowo niewielkiej odległości od poddawanego prześwietleniu pacjenta, zaś sama klisza rentgenowska wprost naprzeciw klatki piersiowej w okolicy sercowej, co pozwalało na „zamazanie” niepożądanych cieni innych struktur wewnętrznych ciała, a co za tym idzie uwydatnienie konturów serca. Mayer podał również matematyczny (geometryczny) dowód wyrażony odpowiednim wzorem opisujący zjawisko przesuwania się cieni na skutek wykonywanych ruchów lampą.

Niestety, czas wojenny, liczne obowiązki wynikające ze służby wojskowej, jak również liczne inne, dodatkowe zajęcia uniemożliwiły Mayerowi kontynuację badań nad opracowaną przez niego techniką. Po zakończeniu wojny przedłużona służba wojskowa, później zaś wspomniane już zaangażowanie się w organizację od podstaw radiologii akademickiej w Poznaniu także nie sprzyjały pracom w tym kierunku. Niewątpliwie przeszkodą w rozpowszechnieniu odkrycia Mayera był język publikacji, który zawęził siłą rzeczy krąg jej odbiorców. Zresztą, jak sam później przyznawał, bardziej był zainteresowany, by to co opracował mogło być wykorzystane przez praktyków. Można to podsumować stwierdzeniem, że sam Mayer nie zadbał, by technice „zamazywania cieni towarzyszących” nadać należną jej rangę.

Tymczasem w 1921 roku francuski dermatolog Andre Edmond Marie Bocage (1892-1953) podał podstawy teoretyczne tomografii, opracowując metodę jednoczesnego przesuwania źródła promieniowania rentgenowskiego i detektora w zsynchronizowanym ruchu, w ściśle wyliczonym cyklu. Swoją metodę zgłosił do urzędu patentowego. Nic nie wskazuje by Bocage był świadom osiągnięć na tym polu Mayera, co w świetle tego co zostało powiedziane powyżej, jest zrozumiałe. Natomiast rok wcześniej Mayer na posiedzeniu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie wystąpił z wykładem zatytułowanym „Sposób umożliwiający badanie komory prawej serca”, w którym prezentował ponownie jako pierwszy metodę prześwietleń wykonywanych pod odpowiednim kątem w tzw. projekcji skośnej, dzięki czemu mógł wyraźnie uwidocznić krawędź dolnego zarysu serca.

Nie odbierając francuskiemu lekarzowi jego zasług w kształtowaniu podstaw techniki tomograficznej należy podkreślić, że jej kardynalna zasada została po raz pierwszy sformułowana przez polskiego radiologa, co zresztą bywa niekiedy odnotowywane we współczesnym piśmiennictwie światowym. Sam Mayer zabierał kilkakrotnie głos w tej sprawie w latach 1930. podczas konferencji naukowych oraz na łamach specjalistycznej prasy lekarskiej, przedkładając dowody świadczące o jego pierwszeństwie w walce z niepożądanymi „cieniami serca”.

Biografia

Urodził się 17 października 1882 roku w Szilagy-Kraszno (Krasno) w Siedmiogrodzie na Węgrzech. Jego ojciec Dominik pracował jako urzędnik skarbowy. Jego matka Józefa, z domu Kobusz, zajmowała się domem, roztaczając opiekę nad Karolem i jego rodzeństwem. Nauki początkowe pobierał w Żółkwi, dokąd przeprowadzili się jego rodzice. W 1894 roku Mayerowie osiedlili się w Krakowie. Dlatego też to w tutejszym Gimnazjum Św. Anny Karol kształcił się dalej, by w 1904 roku złożyć egzamin dojrzałości. Wtenczas też podjął decyzję o wstąpieniu w mury seminarium duchownego. Jednak niebawem, po głębokim namyśle, zrezygnował z drogi kapłańskiej. Jeszcze w 1904 roku zapisał się na Wydział Lekarski UJ.

W 1909 roku Mayer ukończył studia, a w 1911 roku otrzymał tytuł doktora wszechnauk lekarskich i rozpoczął pracę jako lekarz na oddziale chirurgiczno-ortopedycznym szpitala pediatrycznego Św. Ludwika w Krakowie. W 1912 roku zafascynowany rozwijającą się wówczas radiologią rozpoczął trwającą rok podróż naukową po głównych europejskich ośrodkach radiologicznych, przebywając kolejno w Berlinie, Budapeszcie i Wiedniu. Plonem jego prac i przemyśleń była opublikowana w 1913 roku pierwsza z cyklu O sposobie skupiania promieni Roentgena na wspólnym polu dla celów leczniczych i rozpoznawczych. Od jesieni 1913 roku Mayer pracował w Klinice Chorób Wewnętrznych UJ. Zmobilizowany w 1914 roku rozpoczął służbę w wojskowym szpitalu epidemicznym w Krakowie. Po pewnym czasie oddelegowano go jako kierownika pracowni Rentgenowskiej Szpitala Garnizonowego. Tymczasem w marcu 1917 roku Mayer otrzymał veniam legendi w zakresie medycyny wewnętrznej, ze szczególnym uwzględnieniem radiologii. Za podstawę habilitacji Rada Wydziału Lekarskiego przyjęła jego dorobek naukowy. Ten zyskał wysokie oceny u recenzentów, którymi byli prof. Walery Jaworski, jeden z czołowych wówczas gastrologów i jeden z pionierów wykorzystania promieniowania rentgenowskiego w diagnostyce schorzeń układu pokarmowego, a także prof. Marian Smoluchowski, fizyk świtowego formatu. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nadal w mundurze, teraz już Wojska Polskiego, Mayer pełnił służbę, aż do czasu przeniesienia do rezerwy w 1922 roku.

Tymczasem już w 1921 roku Rada Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego powołała K. Mayera jako profesora nadzwyczajnego, powierzając mu organizację i kierownictwo pierwszej w Polsce Katedry Radiologii. Wybór okazał się jak najbardziej trafny. W ciągu zaledwie paru lat Mayer stworzył, pomimo kłopotów finansowych i organizacyjnych w wyniszczonej wojną Polsce, jeden z najnowocześniejszych, nieustępujących innym europejskim centrom, ośrodek leczniczy i badań naukowych. Mimo niewątpliwych i wymiernych osiągnięć naukowych długo nie przyznawano mu profesury zwyczajnej. Nastąpiło to dopiero w 1936 roku. Rok wcześniej ożenił się z Bolesławą Juszczak.

Wraz z wybuchem drugiej wojny światowej Mayer został zmobilizowany i objął stanowisko radiologa w Wojskowym szpitalu w Łodzi. Po klęsce wrześniowej powrócił do Poznania, gdzie w listopadzie 1939 roku wraz z żoną został aresztowany przez gestapo. Po pobycie w obozie przejściowym otrzymał Mayer otrzymał nakaz wysiedlania do Ostrowca Świętokrzyskiego. Tu pracował w jako kierownik zakładu radiologicznego, jako lekarz Ubezpieczalni Społecznej, a następnie w 1941 roku mógł się przeprowadzić do Krakowa. Tu do końca wojny był zatrudniony nadal w ramach Ubezpieczalni Społecznej jako radiolog. Jednocześnie w roku akademickim 1944/1945 podjął się prowadzenia wykładów w ramach zajęć Tajnego Uniwersytetu Ziemiach Zachodnich. W kwietniu 1945 opuścił Kraków i powrócił do Poznania.

W zrujnowanym mieście Mayer przystąpił natychmiast do budowy od podstaw zniszczonego doszczętnie zakładu radiologicznego, by już latem rozpocząć stałą diagnostykę i terapię. Równocześnie od października wznowił zajęcia dla studentów. Nie oszczędzając się w pracy, pracując niejednokrotnie w ciężkich, niegwarantujących właściwych warunków bezpieczeństwa, Mayer zmarł 22 sierpnia 1946 roku na skutek ekspozycji na nadmierne promieniowanie rentgenowskie, które stało się bezpośrednią przyczyną rozwoju choroby nowotworowej.

W 1925 roku Mayer był inicjatorem i współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Radiologicznego (od 1927 r. pod nazwą Polskie Lekarskie Towarzystwo Radiologiczne). W latach 1925-1929 piastował godność jego prezesa. Był również̇ współzałożycielem i wieloletnim członkiem Komitetu Redakcyjnego „Polskiego Przeglądu Radiologicznego”. Od 1924 roku był członkiem zwyczajnym Międzynarodowego Stowarzyszenia Profesorów Uniwersyteckich Radiologii Lekarskiej, a od 1937 roku członkiem Niemieckiego Towarzystwa Radiologicznego.

W 1945 roku został członkiem czynnym Wydziału Lekarskiego Polskiej Akademii Umiejętności. W 1946 roku był członkiem, a następnie przewodniczącym Państwowej Rady Zdrowia przy Ministrze Zdrowia.

Bibliografia

J. Dobek, Dr Karol Mayer profesor zwyczajny radiologii Uniwersytetu Poznańskiego (1882-1946), „Archiwum Historii Medycyny” 1966, 29: 381-392.

R. Meissner, Mayer Karol Hieronim (1882-1946), PSB : 276-277.

K. Mikułowski, K. Mayer. Jego życie i duch, „Przegląd Lekarski” 1947 3 (13-14): 485-491.

S. Leszczyński, Historia radiologii polskiej na tle radiologii światowej, Kraków 2000.

M. Urbanik, A. Urbanik, Radiologia w kręgu Uniwersytetu Jagiellońskiego 1896-2016, Kraków 2017.

Autor: Ryszard W. Gryglewski Afiliacja: Katedra Historii Medycyny UJ CM