Hilary Koprowski (1916 - 2013)

Największym osiągnięciem Hilarego Koprowskiego jest opracowana przez niego pierwsza w dziejach szczepionka przeciw wirusowi polio, czyli „poliomyelitis anterior acuta” – ostrego nagminnego porażenia dziecięcego, zwanego też wirusowym zapaleniem rogów przednich rdzenia kręgowego. By w pełni zrozumieć wagę tego odkrycia trzeba zrozumieć, jakie spustoszenie począł szerzyć ten wirus na przełomie XIX i XX wieku. Choć znany ludzkości od czasów starożytnych (jak wydaje się na podstawie wizerunków ze starożytnego Egiptu znany był już w państwie faraonów), przypadki zachorowań były częste, zaś ludzkość zdawała się na niego odporna. Być może kiepskie warunki sanitarne powodowały przez wiele stuleci ciągły kontakt ludzkości z wirusem, znajdującym się głównie w odchodach. W XIX wieku chorobę powodowaną przez wirusa opisało dwóch lekarzy: Niemiec Jacob Heine i Szwed Karl Oskar Medin, stąd też choroba stała się znana jako choroba Heinego-Medina.

Zmiany w zakresie warunków sanitarnych, w tym rozpowszechnienie kanalizacji mogło spowodować, że naturalna odporność ludzkości uległa osłabieniu, zaś wirus błyskawicznie rozpoczął atak. Pierwsza połowa XX wieku naznaczona jest ciągłymi nawrotami polio. W swojej postaci rdzeniowej uszkadzało ono neurony ruchowe rdzenia kręgowego, co prowadziło do porażenia mięśni kończyn dolnych. W postaci opuszkowej wirus atakował neurony podstawy mózgu, uszkadzając m.in.: ośrodek oddechowy. Ofiara tej postaci wirusa umierała na skutek uduszenia. Co gorsza, wirus występuje w trzech, wyjątkowo zjadliwych szczepach.

Pewnym ratunkiem była opracowana przez Phillipa Drinkera i Louisa Shaw konstrukcja znana jako „żelazne płuco”. Była to metalowa skrzynia do której wkładano pacjenta, wystawiając przez uszczelniony otwór jedynie jego głowę. Generowane wewnątrz zmiany ciśnienia wymuszały ruch mięśni oddechowych i w efekcie oddychanie. Zastosowane po raz pierwszy w 1928 r. żelazne płuco swój „rozkwit” przeżywało w latach 50., kiedy szpitale były pełne tych urządzeń ratujących życie chorych. Zdarzało się, że niektórzy musieli pozostać w nich całe życie (nawet 60 lat).

Do walki z chorobą, która potrafiła zabrać jednego roku w samych tylko Stanach Zjednoczonych ponad 6 tysięcy ofiar śmiertelnych (na 27 tysięcy chorych – dane z 1916 r.) prezydent Franklin Delano Roosevelt (sam będący ofiarą tej choroby) powołał w latach trzydziestych Narodową Fundację [Zwalczania] Paraliżu Dziecięcego.

Do walki z taką właśnie chorobą ruszył Koprowski w Lederle Laboratories. Problemem przed którym stanął było znalezienie właściwego organizmu – gospodarza dla wirusa, na którym można było prowadzić eksperymenty. Zwierzęciem tym okazał się niewielki gryzoń z rodziny chomikowatych, tzw.: bawełniak (w literaturze popularnej często pisze się o szczurach). Bawełniaki w naturze nie zarażają się polio, a w ich organizmach wirus ulega osłabieniu, co jednak istotne, dalej wywołując reakcję immunologiczną organizmu. Koprowski zarażał więc bawełniaka wirusem polio, pobierał od niego osłabionego wirusa (znajdującego się w wycinkach mózgu zwierzęcia), którego następnie wszczepiał kolejnemu bawełniakowi, itd. W ten sposób Koprowski otrzymał atenuowany wirus, a więc patogen o znacznie obniżonej wirulencji (zjadliwości), ale wciąż zachowujący oddziaływanie immunologiczne na organizm.

Tak właśnie przygotowany „koktajl” z mózgu i rdzenia kręgowego bawełniaków przygotował Koprowski i wraz ze swoim asystentem Thomasem Nortonem zażył go w 1948 r., jako pierwszy próbując swojego lekarstwa. Kolejnym etapem miało być przetestowanie wirusa na większej grupie ludzi. W 1950 r. Koprowski za zgodą dyrektora instytucji podał swoją szczepionkę pensjonariuszom ośrodka dla upośledzonych umysłowo dzieci w Letchworth. Niezależnie od szczytnych intencji działanie to do dziś budzi wątpliwości – nie wiadomo bowiem czy uzyskano zgody od ich rodziców (zgodami małych pacjentów nikt sobie nie zawracał głowy). Po latach sam Koprowski przyznawał się do kontrowersyjności swoich decyzji. Na swoje (i pacjentów) szczęście jego szczepionka okazała się skuteczna i nie prowadziła do powikłań.

Doustną szczepionkę Koprowskiego oficjalnie podano pacjentowi 27 lutego 1952 r. Niedługo potem Koprowski opublikował wyniki swoich badań w prestiżowym brytyjskim czasopiśmie medycznym „Lancet”, co nagłośniła ówczesna amerykańska prasa. Tymczasem Koprowskiemu rosła konkurencja. W 1954 r. swoją szczepionkę zastosował Jonas Salk. W przeciwieństwie do szczepionki Koprowskiego była ona podawana pozajelitowo (w drodze iniekcji) i wywoływała tylko ogólnoustrojową odpowiedź organizmu. Skuteczniejsza okazała się badana w latach 1954-60 (między innymi przy współpracy naukowców ze Związku Radzieckiego) szczepionka opracowana przez Alberta Sabina (przedwojennego emigranta z Białegostoku). Jego szczepionka, podobnie jak szczepionka Koprowskiego, podawana była doustnie oraz generowała ogólnoustrojową, jak i lokalną odpowiedź organizmu (zarówno we krwi, jak i w jelitach). Jej wadą jest możliwość powrotu wirusa atenuowanego do pełnej wirulencji – przypadki takie zdarzają się, choć niezmiernie rzadko. Sabin w latach 1961-1962 uzyskał licencję na swoje szczepionki na wszystkie trzy szczepy wirusa polio.

W przypadku losów szczepionki Koprowskiego względy polityczne przeważyły nad medycznymi. Nie tylko nie uzyskał on licencji na swoją szczepionkę, ale również w oficjalnych publikacjach pomijano jego odkrycie. W większości amerykańskich publikacji pierwszeństwo w odkryciu szczepionki przyznaje się Salkowi i Sabinowi. W roku 1992 w magazynie „Rolling Stone” pojawił się artykuł Toma Curtisa oskarżający Koprowskiego o przyczynienie się do rozpowszechnienia AIDS. Miało to się rzekomo stać dzięki stosowanie przez Koprowskiego materiałów pochodzących od szympansów wykorzystanych przy produkcji szczepionki, które następnie wraz ze szczepionką miały być podawane ludziom i ułatwić tym samym przemianę szympansiego wirusa SIV w przenoszony przez ludzi HIV. Wedle autora miało się to stać w czasie pierwszych masowych szczepień metodą Koprowskiego w Kongu w 1958 r. Zarzuty powtórzyły tygodniki „Science” i „Nature”, powtórzył je również francuski program '"Czy świat oszalał? Skąd wzięło się AIDS".

Sam Koprowski bronił się wskazując, że nie korzystał z żadnych materiałów pochodzących od szympansów, a jedynie od makaków i rezusów, które nie chorują na SIV. Plotka ta (która wyszła prawdopodobnie z kręgu naukowców Uniwersytetu Alabamy w Birmingham) została obalona dopiero po kilku latach przez międzynarodowe zespoły badaczy, które potwierdziły słowa Koprowskiego i ustaliły, że w jego szczepionce nie ma ani DNA szympansów, ani śladu SIV.

Niewątpliwie kontrowersyjny w metodach badawczych Koprowski potrafił wykorzystać swoją pozycję także dla szczytnego celu. Polska znajdująca się bloku sowieckim również cierpiała na skutek pandemii polio. W 1951 r. odnotowano około 3 tysiące chorych dzieci rocznie, 1958 r. – ok. 6 tysięcy chorych dzieci. Do Koprowskiego zwrócił się o pomoc Feliks Przesmycki, dyrektor Państwowego Zakładu Higieny, który chciał rozpocząć masowe szczepienia przeciw polio. Koprowskiemu udało się uzyskać od firmy farmaceutycznej Weyth 9 milionów dawek szczepionki, które następnie przetransportowano do Polski drogą morską. Władze komunistyczne przymknęły oko na ten transport, pod warunkiem nieujawniania jego źródła (nazwisko Koprowskiego zostało starannie przemilczane). Prowadzone od października 1959 r. do maja 1960 r. szczepienia przyniosły efekt. Liczba zachorowań w 1963 r. spadła do ok. 30, zaś liczba zgonów spowodowanych przez polio w tym samym roku ograniczyła się do dwóch.

Hilary Koprowski to wielki choć kontrowersyjny uczony, któremu przez lata odmawiano zasług. Jednocześnie człowiek, który nie wahał się użyć swoich wpływów, by pomóc rodakom za „żelazną kurtyną”. Człowiek renesansu, który szeroką wiedzę medyczną, wizję przyszłości (np.: kwestie jadalnych szczepionek w odpowiednio modyfikowanych roślinach) łączył z miłością do muzyki, literatury i sztuki. Tych wszystkich określeń ledwie starczy, by podsumować dzieło życia Hilarego Koprowskiego.

Biografia

Urodził się 5 grudnia 1916 r. w Warszawie w rodzinie o żydowskich korzeniach (choć jak wówczas mawiano „zasymilowanej”). Jego ojciec Paweł był przedsiębiorcą w branży tekstylnej, a matka Sonia z domu Berland, dentystką. Ukończył warszawskie Gimnazjum im. Mikołaja Reja. Po maturze studiował medycynę na Uniwersytecie Warszawskim, a w Państwowym Konserwatorium Warszawskim grę na fortepianie. Latem 1938 r. zawarł związek małżeński z Ireną Grasberg – lekarką specjalizującą się w cytologii.

Podobnie jak w przypadku wielu polskich rodzin, spokojną egzystencję Koprowskich odmieniła druga wojna światowa. Hilary wyjechał do Rzymu, gdzie przez pewien czas w Akademii Św. Cecylii nadal studiował grę na fortepianie i gdzie zastała go wojna. Jego żonie również udało się opuścić kraj. Latem 1940 r. Koprowski wyjechał z rodziną do Lizbony, a następnie do Brazylii, gdzie utrzymywał się z nauczania gry na fortepianie oraz dawania koncertów. W maju 1941 r. (ponoć dzięki namowie kolegi z Polski) znalazł pracę w laboratorium wirusologicznym Fundacji Rockefellera w Rio de Janeiro. Stamtąd jesienią 1944 r. przeniósł się do USA.

Od 1945 r. uczony pracował z firmie farmaceutycznej Lederle Laboratories (część American Cyanamid) w Pearl River (stan Nowy York). Tam też od 1946 miał rozpocząć badania nad szczepionką przeciw wirusowi polio. Koprowski zetknął się z odkryciami Maxa Theilera, wynalazcy szczepionki przeciw żółtej febrze. Miało to zainspirować polskiego badacza do własnych poszukiwań skierowanych do odkrycia skutecznego antidotum przeciw wirusowemu zapaleniu rogów przednich rdzenia kręgowego (polio).

Koprowski musiał rozwiązać szereg problemów medycznych (począwszy od wybrania odpowiedniego organizmu gospodarza), wreszcie w 1948 r. pierwsza dawka szczepionki była gotowa. Uczony zaczął od wypróbowania jej na sobie. Pierwsze szczepienie przeprowadzono 27 lutego 1950 r. Po uzyskaniu stosownych pozwoleń oraz rozwinięciu produkcji szczepionki, przeprowadzano za jej pomocą masowe akcje szczepienne – pierwsza rozpoczęła się w 1958 r. i objęła 250 tysięcy dzieci z Konga Belgijskiego i Rwandy. Sam Koprowski rok wcześniej objął stanowisko dyrektora Wistar Institute – instytucji badawczej specjalizującej się w onkologii, immunologii, chorobach zakaźnych i szczepionkach, zlokalizowanej na kampusie Uniwersytetu Stanowego Pennsylvanii w Filadelfii. Funkcję tę pełnił do 1991 r. W latach 1959 – 1960 masowe szczepienia przeciw polio szczepionką Koprowskiego przeprowadzono w znajdującej się po drugiej stronie „żelaznej kurtyny” Polsce. Pomimo ewidentnych sukcesów, szczepionka Koprowskiego nie uzyskała licencji w USA, w których przyznano ją szczepionce patentu Alberta Sabina (szczegóły w dalszej części tekstu).

Niezrażony Koprowski pozostawał dalej aktywny zawodowo. Zajmował się między innymi badaniem zastosowania immunoglobulin (przeciwciał) przeciw wirusowi wścieklizny, stosowaniem tzw.: przeciwciał monoklonalnych w diagnostyce nowotworów, metabolizmem cholesterolu w procesie starzenia się czy stwardnieniem rozsianym. W 1992 r. (w wieku 76 lat) został dyrektorem Instytutu Biotechnologii i Zaawansowanej Medycyny Molekularnej oraz Centrum Neurowirusologii na Uniwersytecie Thomasa Jeffersona w Filadelfii. Jednocześnie komponował, zbierał dzieła sztuki, malował, zajmował się literaturą. Założył również Fundację im. Koprowskich, która miała wspierać polskich naukowców zajmujących się medycyną, biologią, informatyką i edukacją oraz wspierać rozwój kontaktów naukowych polsko-amerykańskich. Był kawalerem wielu orderów i godności w USA oraz Europie (w tym Legii Honorowej). Po 1989 r. w Polsce wielokrotnie odznaczany (m. in.: Orderem Uśmiechu), był pierwszym laureatem konkursu „Wybitny Polak” (2010), honorowym obywatelem m.in.: Warszawy, doktorem honoris causa akademii medycznych w Poznaniu i Warszawie czy członkiem zagranicznym Polskiej Akademii Nauk. Autor wspomnień „Wygrać każdy dzień” (Warszawa 1996) oraz ponad 800 prac naukowych. Zmarł 11 kwietnia 2013 r. w Filadelfii. Ku jego czci filadelfijski Uniwersytet Drexel od 2014 r. przyznaje Nagrodę Hilarego Koprowskiego w dziedzinie Neurowirusologii.

Bibliografia

Mieczysław Chorąży, Wspomnienie. Hilary Koprowski (1916-2013), „NOWOTWORY Journal of Oncology”, 2013, volume 63, number 3.

Andrzej Śródka, Hilary Koprowski, w: „Polski wkład w przyrodoznawstwo i technikę. Słownik polskich i związanych z Polską odkrywców, wynalazców oraz pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i techniki”, t. 2, red. nauk. Bolesław Orłowski, Warszawa 2015.

https://ciekawostkihistoryczne.pl/2020/03/26/eksperymentowal-ze-smiercionosnym-wirusem-na-dzieciach-i-ocalil-swiat-przed-epidemia-jak-koprowski-opracowal-swoja-szczepionke/ [dostęp na 3 listopada 2020 r.]

http://run.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=509:zmar-hilary-koprowski-wybitny-lekarz-znakomity-wirusolog&catid=32&Itemid=46 [dostęp na 3 listopada 2020 r.]

https://swiatlekarza.pl/prof-hilary-koprowski-czlowiek-renesansu/ [dostęp na 3 listopada 2020 r.]

Michał Chlipała